سازمان ملل ظرفیتی برای دیپلماسی هوشمند

 ناکامی جامعه ملل در جلوگیری از بروز جنگ و انحلال آن در سال 1939میلادی قدرت های بزرگ را به فکر ایجاد ساز وکار بین المللی دیگری انداخت که از اواسط جنگ جهانی دوم این روند آغاز شد و سرانجام در 24 اکتبر 1945 مصادف با دوم آبان ماه 1324 با نام «سازمان ملل متحد» شکل گرفت.

جامعه ملل، سازمانی بود که تاسیس آن در جریان جنگ جهانی اول مطرح و در 1919 براساس معاهده ورسای «برای حمایت از همکاری بین المللی و دستیابی به صلح و امنیت» تشکیل شد.

این سازمان فعالیت خود را پس از ناکامی در پیشگیری از وقوع جنگ جهانی دوم، متوقف کرد اما نمایندگان 50 کشور در 1945 در کنفرانس ملل متحد درباره تشکیل سازمانی بین المللی در سانفرانسیسکو دیدار کردند تا منشور ملل متحد را تدوین کنند.

اساس مباحت این کنفرانس، پیشنهادهایی بود که در اوت تا اکتبر 1944 در «دمبارتن اوکز» ایالات متحده، نمایندگان انگلیس، آمریکا، چین، اتحاد جماهیر شوروی، و فرانسه به آن دست یافته بودند.

منشور ملل متحد 26 ژوئن 1945 به امضای نمایندگان 50 کشور فوق رسید و در 24 اکتبر 1945 به طور رسمی سازمان ملل متحد تشکیل شد. عضویت ایران هم به این سال باز می گردد و در واقع ایران جزو پایه گذاران این سازمان بوده است.

در مقدمه منشور آمده است: «ما مردم ملل متحد با تصمیم به حفاظت از نسل های آینده از بلای جنگ که دوبار در مدت یک عمر انسان، افراد بشر را به مصائب بیان نشدنی دچار کرده و با اعلام مجدد ایمان خود به حقوق اساسی بشر و به حیثیت و ارزش شخصیت انسانی و به تساوی حقوق مرد و زن و همچنین بین ملت ها اعم از کوچک و بزرگ و ایجاد شرایط لازم برای حفظ عدالت و احترام الزامات ناشی از عهدنامه ها و سایر منابع حقوق بین المللی و کمک به ترقی اجتماعی و شرایط زندگی بهتر با آزادی بیشتر و برای نیل به این هدف ها به رفق و مدارا کردن و زیستن در حال صلح با یکدیگر با روحیه حسن همجواری و به متحد ساختن قوای خود برای نگهداری صلح و امنیت بین المللی و به قبول اصول و ایجاد روش هایی که عدم استفاده از نیروهای مسلح را جز در راه منافع مشترک تضمین کند و به توسل به وسائل و مجاری بین المللی برای پیشبرد ترقی اقتصادی و اجتماعی، تمام ملل «مصمم شده ایم برای تحقق این مقاصد تشریک مساعی کنیم و درنتیجه دولت های متبوع ما توسط نمایندگان خود که در شهر سان فرانسیسکو گرد آمده اند و اختیارات تامه آنان ابراز و صحت و اعتبار آن محرز شناخته شده است، نسبت به این منشور ملل متحد موافقت حاصل کرده اند و به این وسیله سازمانی بین المللی موسوم به ملل متحد را تاسیس می کنند.»

این سازمان دارای 6 رکن است که مجمع عمومی، شورای امنیت، شورای اقتصادی و اجتماعی، شورای قیمومیت، دیوان بین المللی دادگستری و دبیرخانه ارکان آن محسوب می شوند.

**مجمع عمومی

مجمع عمومی، رکن مشورتی اصلی سازمان است. مجمع از نمایندگان همه کشورهای عضو تشکیل شده که هر یک از آنان یک رای دارند. تصمیم گیری درباره مسائل مهم همچون صلح و امنیت، پذیرش اعضای جدید و مسائل بودجه نیازمند اکثریت دو سوم آرا است اما مسایل دیگر با رای اکثریت انجام می شود.

در سال های اخیر، مساله فلسطین و محکومیت انتقال سفارت آمریکا به قدس مهم ترین تصمیم مجمع عمومی سازمان ملل بوده است.

آمریکا در این مجمع به ویژه در دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» به دلیل رفتارهای مغایر با پیمان ها و مقررات بین المللی مهجور است و آرای این مجمع نشان داده است، نظری مخالف فشارها و تهدیدات یکجانبه آمریکا دارند.

در هفتاد و سومین مجمع عمومی که از اواخر شهریور ماه امسال آغاز به کار کرد هم سران کشورها به خوبی نشان دادند که مخالف سرسخت و جدی یکجانبه گرایی آمریکا هستند که حمایت آنها از برجام نمود عینی از این مخالفت بود.

مجمع عمومی هم 6 کمیته دارد که عبارتند از کمیته یکم (خلع سلاح و امنیت بین الملل)، کمیته دوم (اقتصادی و مالی، کمیته سوم (اجتماعی، بشردوستانه و فرهنگی)، کمیته چهارم (استعمار زدایی و سیاسی ویژه)، کمیته پنجم (اداری و بودجه) و کمیته ششم (حقوقی).

در این بین اگرچه همه کمیته ها اهمیت دارند، اما کمیته اول به دلیل مباحث مرتبط با امنیت بین الملل و ممنوعیت گسترش سلاح های کشتار جمعی به ویژه در این سال ها به دلیل طرح مباحث هسته ای و شیمیایی مورد توجه بوده است.

کمیته سوم هم به دلیل طرح مسایل حقوق بشری علیه کشورها و همچنین ایران، محل جدال های جدی دیپلماتیک بوده است و نشست های آن با دقت از سوی ناظران و رسانه ها رصد می شود.

**شورای امنیت

رکن دیگر سازمان ملل متحد، شورای امنیت است که براساس منشور، مسؤلیت اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی را بر عهده دارد. این شورا 15 عضو دارد که چین، فرانسه، فدراسیون روسیه، انگلیس و ایالات متحده پنج عضو دائمی و 10 کشور دیگر به عنوان عضو غیردایم برای مدت دو سال به وسیله مجمع عمومی انتخاب می شوند.

دستور جلسات یا تصویب قطعنامه های پیشنهادی نیازمند حداقل 9 رای مثبت است به شرطی که هیچ یک از اعضای دائم رای منفی نداده باشند.

هر پنج عضو دائمی یک بار یا بیشتر «حق وتو» اعمال کرده اند. اگر یک عضو دائمی با یک قطعنامه پیشنهادی به طور کامل موافق نباشد اما نخواهد آن را وتو کند، می تواند رای ممتنع بدهد یعنی اجازه دهد قطعنامه، در صورتی که تعداد 9 رای مثبت لازم را کسب کند، به تصویب برسد.

در یکسال گذشته مساله سوریه و فلسطین دو موضوعی بود که روسیه و آمریکا با آن مخالفت کردند و با وتوی پیش نویس قطعنامه ها، اجازه تصویب آن را ندادند.

مخالفت روسیه با تمدید ماموریت مکانیسم تحقیق مشترک درباره ادعای استفاده از سلاح شیمیایی در سوریه بود و مخالفت آمریکا هم برای جلوگیری از هرگونه تحقیق درباره جنایات صهیونیست ها علیه فلسطینی ها انجام شد.

آمریکا با سوء استفاده از عضویت خود در این شورا و همچنین میزبانی سازمان ملل، دو موضوع حقوق بشری و همچنین ادعای مبارزه با فساد را در دستور کار این شورا قرار داد که مخالفت سایر اعضا را در برداشت اما چون قطعنامه ای از آن خارج نمی شد، این نشست ها برگزار اما اعضای شورا اختلاف نظراتشان را به صراحت مطرح کردند.

از دیگر اقدامات آمریکایی ها در دوره یکسال گذشته شورای امنیت انجام دادند، برگزاری نشستی با ریاست ترامپ بود که سعی داشتند، مساله ایران را مطرح کنند اما 14 عضو این شورا با حمایت از توافق هسته ای و نکوهش یکجانبه گرایی آمریکا در خروج از برجام و فشار به کشورهای دیگر برای نادیده گرفتن قطعنامه 2231، فرصت سوء استفاده کاخ سفید از این نهاد بین المللی را سلب کردند.

در حال حاضر مباحث فلسطین، صلح بانی، یمن، سوریه، آفریقای مرکزی و سودان جنوبی، کره شمالی و کنگو اصلی ترین دستور کارهای شورای امنیت محسوب می شوند.

اگرچه شورای امنیت به محلی برای موازنه قدرت های جهانی در تصمیم گیری نسبت به منافع و تضادها تبدیل شده است اما هنوز بی اعتنایی به این شورا و مصوبات آن از سوی برخی قدرت ها دیده می شود که حمله موشکی آمریکا، انگلیس و فرانسه به سوریه از نمونه های آن در یکسال گذشته است.

قطعنامه های 598 و 2231 هم تاکنون دو قطعنامه ای است که به تصویب شورای امنیت رسیده و محتوا و غالب کلی آن به نفع ثبات و آرامش در ایران بوده است.

** دیوان بین المللی دادگستری

از دیگر ارکان سازمان ملل متحد، دیوان بین المللی دادگستری است. مقر این دیوان شهر لاهه در هلند واقع شده است. این دیوان اختلاف های حقوقی بین کشورها را حل و به سازمان و کارگزاری های تخصصی آن نظر مشورتی ارائه می دهد.

اساسنامه آن بخشی تفکیک ناپذیر از منشور ملل متحد است. این دیوان به روی همه کشورهای متعهد به اساسنامه آن که شامل همه اعضای سازمان می شود، باز است.

کشورها تنها می توانند در موارد بحث انگیز به دیوان متوسل شوند و شکایت های خود را به آن تسلیم کنند. دیوان به شکایات اشخاص یا نهادهای خصوصی یا سازمانهای بین المللی رسیدگی نمی کند.

مجمع عمومی و شورای امنیت می توانند درباره هر مساله حقوقی از دیوان نظر مشورتی بخواهند. سایر ارکان و کارگزاری های تخصصی سازمان، در صورت موافقت مجمع عمومی، می توانند خواهان نظریات مشورتی درباره مسائل حقوقی در حوزه فعالیت های خود شوند.

جمهوری اسلامی ایران تاکنون چند بار علیه اقدامات خصمانه آمریکا به دیوان بین المللی دادگستری شکایت کرده است که خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم ها علیه مردم ایران یکی از آنها است.

متعاقب این شکایت که ایران براساس پیمان مودت با آمریکا، دادخواست خود را تقدیم دیوان کرد، رای موقتی صادر شد که آمریکا نباید علیه نیازهای انسانی، دارو و خدمات هواپیمایی تحریمی وضع کند.

همچنین ایران از آمریکا شکایت دیگری را به دیوان برده است که در آن به تصمیم دادگاهی در آمریکا برای ضبط حدود 2 میلیارد دلار متعلق به بانک مرکزی اعتراض شده است.

در نگاه کلی به آنچه که امروزه سازمان ملل متحد نامیده می شود، می توان دریافت که این سازمان از اراده دولت ها شکل گرفته است و تصمیم گیری در آن ورای این اراده نیست اما محلی برای ارائه توانمندی های دیپلماتیک کشورها است تا اختلافات و تعارض های خود را حتی با قدرت های بزرگ، به میدان آورده و آنها را در برابر نقض تعهدات و قوانین بین المللی به چالش بکشند.

کاری که در سال های اخیر، دیپلماسی هوشمندانه جمهوری اسلامی ایران از آن استفاده کرده و برای احقاق حقوق مردم، بهره برده است.