ضرورت نجات نفایسی چون کعبه زرتشت از خطر تخریب ناگهانی

 «فروچاله» داستانی است که هر لحظه کیلومترها راه را می‌پیماید تا از شیراز به اصفهان، از تهران به البرز و شهرری، از هرمزگان به همدان، از خراسان جنوبی به کرمانشاه و از بوشهر به خوزستان برسد، اما هنوز این سختی راه و مصائب آن، انگار آن قدر طاقت‌فرسا نشده‌اند که دست‌کم مسئولان میراثی با ایجاد کمیته‌ای و استفاده از کارشناسان متخصص میان رشته‌ای فکری به حال و وروز محوطه‌های باستانی کند.

ایجاد چاله‌های عمیق در زمین‌های مختلف کشور، فقط مخصوص محوطه‌های تاریخی نیست، بلکه قطعا باید آن را در یک اتفاق کلی‌تر دید، میراث فرهنگی بخشی از این اتفاق است، آنقدر که زندگی مردم و زمین‌های کشاورزی آسیب می‌بینند، احتمالا هنوز محوطه‌های تاریخی تخت‌جمشید آسیب ندیده‌اند، اما نباید دست روی دست گذاشت...

نقطه‌ی آغاز مشکل اصلی فرونشست‌ها را برای تخت جمشید شاید به سال ۱۳۱۰ بتوان مربوط دانست؛ زمانی که باستان‌شناسان ایرانی و خارجی دست به کاوش در محوطه‌ تخت‌جمشید زدند و چند سال بعد برای جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، ساختمان پردیس شاهی در نزدیکی تخت‌جمشید ایجاد شد و سرانجام تیر آخر در دهه‌ ۴۰، توسط «محمدرضا شاه» با اعمال اصلاحات ارضی شلیک شد تا مردم در زمین‌های حریمِ درجه یک تخت‌جمشید با سندِ منگوله‌دار ساکن شوند و به مرور برای زندگی خود به کشاورزی روی آورند.

و همه‌ی این اتفاق‌ها در طول چهار دهه باعث شدند تا به مرور و با حفر چاه‌های متعدد به خصوص برای سیراب شدن زمین‌های کشاورزی مردم و حتی گذران امور روزمره، سفره‌های زیرزمینی و لایه‌های زمین در نزدیکی تخت‌جمشید خشک شده و این لایه‌ها به مرور به تَرک‌های عمیق تبدیل شوند، شکاف‌هایی که امروز در حال تبدیل به بحران‌اند.

اما برای دیگر نقاط تاریخی باید به کدام دلیل دستاویز شد که نتوان دیگر برایش کاری انجام داد؟

تا جایی که مشخص است، هنوز هیچ کمیته یا دست‌کم یک تیم مطالعاتی و بررسی ایجاد نشده‌اند تا محوطه‌های تاریخی را زیر ذره‌بین بگیرند و دست‌کم آماری از آسیب‌های سطحی داشته باشند.

نقش رستم هم با حجمی از فروچاله ها مواجه است

نیاز به بررسی محوطه های تاریخی با کمیته‌های متخصص بین رشته‌ای

کوروش محمدخانی- باستان‌شناس و متخصص آرکئوژئوفیزیک - نیاز به ایجاد یک کمیته‌ی تخصصی برای بررسی محوطه‌های تاریخی و شناسایی نقاطی که با فروچاله مواجه شده‌اند را ضروری می‌داند.

این باستان‌شناس اظهار می‌کند: وجود یک تیم متخصص میان رشته‌ای، شامل متخصص آب، زمین شناس و باستان شناس در چنین کمیته‌ای ضروری است، چون فروچاله‌ها با بحث زمین‌شناسی و آب گره خورده‌اند.

او که تجربه‌ی بررسی نشستِ زمین را در تخت جمشید و نقش‌رستم در طول یکی دو سال گذشته نیز دارد، با بیان این‌که اُفت آب‌های زیرزمین باعث ایجاد چنین فرونشست‌هایی شده‌اند، می‌گوید: زمین متخلخل (تمام خلل و فرج‌های موجود در رسوب یا سنگ که به دو صورت کل یا موثر هستند) است، بنابراین وقتی سفره‌های آب زیرزمینی در لایه‌های مختلف تمام می‌شوند، کف‌شکنی ایجاد می‌شود و از دیگر چاه‌های آب  بی‌رویه آب برداشت می‌شود، بنابراین تخلخل‌ها در سطح زمین شکسته می‌شوند، بنابراین وقتی می‌شکنند دیگر بازگشتی داخل آن‌ها رخ نمی‌دهد، یعنی اگر آب و باران هم بیایید این اتفاق افتاده و فرونشست‌ها و شکست‌ها به وجود می‌آیند.

وی با تاکید بر امکان جلوگیری از شکست‌های بی‌رویه در سطح زمین، با بستن چاه‌های آب زیادی که در منطقه فعال هستند، وجود دارد، می‌گوید: اگر باید در دشت مرودشت ۶ هزار حلقه چاه مجوز داشته باشد، چیزی حدود ۱۶ هزار حلقه چاه مجوزدار وجود دارد این تعداد زیاد چاه‌ها، امروزه با خشک شدن رودخانه سیوند فعال شده‌اند تا از چاه‌ها آب بکشند.

به گفته‌ی وی چاه‌های آب در چند سال پیش در ۱۰ متری دشت مرودشت به آب می‌رسید، اما امروز ۲۷۰ تا ۳۰۰ متر باید زمین کنده شود تا به آب برسند و این یعنی یک فاجعه.

او ادامه ‌می‌دهد: نه تنها در استان فارس و در دشت مرودشت، بلکه باید در دیگر محوطه‌های تاریخی نیز  یک تیم کارشناس مجرب از زمین‌شناسان، متخصصان هیدرولوژی و باستان‌شناس به مطالعه این نشست‌ها  و فروچاله‌ها بپردازند، چون قطعا اگر این مطالعات نباشد و درمانی اتفاق نیفتد، اوضاع برای محوطه‌های تاریخی بسیار خطرناک خواهد بود.

این متخصص آرکئوژئوفیزیک با تاکید بر این‌که نشست زمین باعث تخریب می‌شود، اظهار می‌کند: با وجود نشست‌هایی ایجاد شده در زمینِ بخش غربی تخت‌جمشید، احتمالا زمین به مرور می‌شکند، در نقش‌رستم نیز از بین کعبه زرتشت و نقوش برجسته یک فروچاله و نشست بسیار بزرگ داریم که اگر این نشست ادامه پیدا کند، می‌تواند باعث تخریب کعبه زرتشت هم باشد.

محمدخانی با اشاره به مطرح شدن راهکارهایی برای جلوگیری از ادامه‌دار بودن این اتفاقات، در تخت‌جمشید بیان ‌کند: در شورای فنی تخت‌جمشید بارها مطرح شد که جلوی احداث چاه‌های جدید گرفته شود و حتی‌المقدور چاه‌هایی که مجوز ندارند، بسته شوند، اما به نظر می‌رسد این اتفاق نمی‌اافتد که آسیب‌ها بیشتر شده‌اند، یعنی تنها اراده پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید نیست که بخواهد جلوی این کارها را بگیرد، بلکه باید همه‌ی بخش‌های درگیر این اراده را داشته باشند که جلوی این استخراج بی‌رویه آب را بگیرند تا بتوانند از تخریب بیشتر جلوگیری کنند.

این باستان‌شناس با اشاره به رویکرد جدید پژوهشکده باستان‌شناسی اظهار می‌کند:این پژوهشکده‌ی متخصص می‌تواند با ایجاد یک تیم تحقیقاتی، بررسی‌های کاملی را در محوطه‌های باستان شناسی انجام دهد، اما فکر نمی‌کنم تا امروز این اتفاق رخ داده باشد.

به گفته‌ی وی، ایجاد چنین تیمی نیاز به زمین‌شناس، متخصص زلزله و متخصصان بین رشته‌ای و باستان‌شناسان دارد تا اگر بخواهند کارهایی که مربوط به میراث‌فرهنگی را انجام دهند با قوانین میراثی آشنا باشند.

فرونشست ها در دارابگرد

آماری از محوطه‌های تاریخی دچار فروچاله نداریم

قول می‌دهم کمیته بررسی تشکیل دهم

روح‌الله شیرازی، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی در شرایطی می‌گوید: این پژوهشکده هیچ آماری از فرونشست‌ها به جز در تخت جمشید و نقش رستم در اختیار ندارد که به نظر نمی‌رسد حتی هیچ قانونِ مصوب اعلام شده‌ای به باستان‌شناسان وجودداشته باشد که در صورت مواجه با چنین فرونشست‌هایی در محوطه‌های تاریخی، دست‌کم آن‌ها را به پژوهشکده اعلام کنند یا اصلا کمیته‌ای برای بررسی این فاجعه در کشور تشکیل شده باشد.

شیرازی می‌گوید: کارشناسان پژوهشکده باستان‌شناسی موظف هستند تا در صورتی‌که در هر سایت کاوش، با فرونشست و فروچاله‌ای مواجه شدند، ان را به پژوهشکده باستان‌شناسی اعلام کنند، اما تا کنون گزارشی در این موارد به ما داده نشده است.

وی با بیان این‌که فروچاله‌ها شاید بیشتر از آن‌که مربوط به شهرهای مخروب و لایه‌های باستانی باشد بیشتر روی یادمان‌ها تاثیر منفی دارد، ادامه می‌دهد: مثلا یک اثر و نقش‌برجسته‌ای که در اثر فرونشست‌ها دچار جابجایی می‌شوند، قطعا تاثیرات منفی نیز روی لایه‌های باستانی می گذارند، چون نظم لایه‌ها را دچار مشکل می‌کند، اما تاثیر آن روی یادمان‌هایی که سرپا هستند، بیشتر است.

او بروز این اتفاق در سراسر کشور را یک چالش جدی می‌داند اما در عین حال می‌گوید: صادقانه می‌گویم تا امروز کمیته‌ای تشکیل نشده تا این موارد را در کل کشور بررسی کنیم، بنابراین آماری از محوطه‌های تاریخی که با این آسیب مواجه شده‌اند، نداریم.

شیرازی با این وجود اظهار می‌کند: قول می‌دهم دستور پیگیری این وضعیت و ایجاد چنین کمیته‌ای را می‌دهم.

فرونشست های ایجاد شده در تخت جمشید در سال های قبل