طرح آمایش سرزمینی مبنای نقشه راه توسعه کتابخانه‌ های عمومی

به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، آمایش سرزمینی به معنی توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره در پهنه سرزمین نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی است. مفهوم آمایش سرزمینی در کشور ما مفهوم غریبی نیست و حدود ۶۰ سال است که این مفهوم در کشور مطرح شده و اسناد بالادستی بسیاری در این زمینه وجود دارد، ولی در حوزه کتابخانه‌های عمومی برای اولین بار است که از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مطرح شده است.

سیامک محبوب، مدیر کل دفتر برنامه ریزی نهاد درباره طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی کشور گفت: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به لحاظ قانونی اصلی‌ترین اداره کننده کتابخانه‌های عمومی در کشور است و وظیفه اصلی این نهاد توسعه و دسترس‌پذیر کردن کتابخانه‌های عمومی برای مردم است. اما از آنجا که ایران به لحاظ سرزمینی یک کشور وسیع با تنوع جغرافیایی و فرهنگی مختلف است، این پرسش مطرح می‌شود که نهاد با چه الگویی باید این وظیفه را انجام دهد.

عدالت و توزیع عادلانه خدمات کتابخانه‌ای

وی با اشاره به درنظر گرفتن عدالت و توزیع عادلانه خدمات در طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی کشور، افزود: از حدود سال ۱۳۸۹ درست همان زمانی که سند چشم انداز نهاد نوشته شد، نقشه راهی برای توسعه کتابخانه‌های عمومی فارغ از مکان‌محوری در نهاد تدوین شد که امروز در اداره کل عمرانی مورد استفاده است. بر این اساس کشور با حدود ۸۰ میلیون جمعیت، یک کل یکپارچه درنظر گرفته می‌شد که این تعداد در مخرج جمعیتی قرار گرفته و یک سری شاخص‌ها تعیین می‌شد که مبنای حرکت در این حوزه قرار می‌گرفت. ولی واقعیت این بود که نقشه راه با این شاخص‌ها عملا نه دست یافتنی بود و نه پیاده شدنی.

مدیر کل دفتر برنامه ریزی نهاد در این باره توضیح داد: بر اساس یک نیازسنجی، ما در ایران دست کم ۱۶ هزار کتابخانه نیاز داریم؛ بیایید تصور کنیم که توانسته‌ایم این تعداد کتابخانه عمومی را در کشور راه اندازی کنیم، اما اگر این کتابخانه‌ها در مناطقی متمرکز و متراکم و در برخی مناطق اصلا وجود نداشته باشند، عملا نتوانسته‌ایم آن دسترس‌پذیری را برای مردم ایجاد کنیم. چراکه ما داده‌های جغرافیایی و مکانی را مبنا قرار نداده‌ایم.

محبوب با اشاره به اقدامات صورت گرفته برای اصلاح این ساختار گفت: ما در دفتر برنامه‌ریزی نهاد از سال ۱۳۹۳ با آغاز یک سری مطالعات اقدام به بازنگری در گذشته و ایجاد نوآوری در ادامه روند برنامه‌ریزی و توسعه کتابخانه‌های عمومی کردیم و موضوع مکان محوری را مبنای برنامه‌ریزی در این حوزه قرار دادیم. بر این اساس در تعریف جدید از آمایش آن را یک نظام برای توزیع عادلانه کتابخانه‌های عمومی در کشور، مبتنی بر «داده‌های مکانی» درنظر گرفتیم. در حقیقت ما در دوره جدید مدیریت نهاد پس از حضور آقای مختارپور و در معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات به مفهوم آمایش رسیدیم.

وی ادامه داد: در نهایت پس از مطالعات اولیه و جمع کردن داده‌ها و همچنین عقد قرارداد با دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران به «دستورالعمل تعیین محدوده خدمات کتابخانه‌های عمومی در شهر و روستاها» رسیدیم. این طرح با دستکاری‌های مطالعه شده‌ای در واحدهای برنامه‌ریزی و با ایده عدالت محور کردن حوزه کتابخانه‌های عمومی ارائه شد. این دستورالعمل به خصوص در تیپ شهری با آخرین متدهای جغرافیایی با درنظر گرفتن شبکه راه‌ها ارائه شد.

تعیین محدوده‌های خدمت در سراسر کشور

مدیر کل دفتر برنامه ریزی نهاد با اشاره به اجرای پایلوت این دستورالعمل در دو استان تهران و البرز از سال ۱۳۹۴ گفت: در گذشته بررسی‌های نهاد در این حوزه با بررسی تعداد کتابخانه‌های عمومی در شهرستان‌ها محاسبه می‌شد. در صورتی که هر شهرستان دارای چند شهر، چندین دهستان و چندین روستا است. زمانی که مطرح می‌شد فلان شهرستان دارای یک کتابخانه است، دیگر آن شهرستان از اولویت ما دور می‌شد. اما ما واحد برنامه‌ریزی را از شهرستان به شهر تغییر دادیم و هر شهر را هم به «محدوده‌های خدمت» تقسیم بندی کردیم که این موضوع یکی از نوآوری‌های این طرح بود.

محبوب افزود: بر این اساس ما برای هر کتابخانه یک محدوده خدمت درنظر گرفتیم؛ محدوده‌ای که مردم به راحتی بتوانند به آن دسترسی پیدا کنند و اعلام کردیم که هر کتابخانه موظف است محدوده کتابخانه را شناسایی کند و برای آن برنامه‌ریزی کند. این به نوعی به مفهوم محلی اداره کردن کتابخانه‌های عمومی هم هست. به این ترتیب به جای اینکه بپرسیم این شهر چند کتابخانه دارد، این سوال را مطرح می‌کنیم که این شهر چند محدوده خدمتی دارد. وقتی محدوده‌های خدمت را شناسایی و مرزبندی کردیم، بررسی می‌کنیم که در این محدوده‌های خدمتی کتابخانه وجود دارد یا خیر.

وی درباره پیاده‌سازی این دستورالعمل در روستاها گفت: در موضوع روستایی ما برعکس، واحدمان را بزرگ‌تر کردیم و از روستا به دهستان تغییر دادیم. به این دلیل که در گذشته مبنای ما جمعیت بود و از آنجا که روستاهای بزرگ اکثرا حول شهرهای پر جمعیت شکل گرفته‌اند، اگر تک روستای پرجمعیت را مبنا قرار می‌دادیم با آن اصل اولیه عدالت همخوانی نداشت. یعنی دوباره شرایط به این گونه می‌شد که ما حول شهرهای بزرگ کتابخانه می‌ساختیم و روستاهای کوچک و کم برخوردار که از شهرهای بزرگ فاصله داشتند، بدون امکانات می‌ماندند.

مدیرکل برنامه‌ریزی نهاد افزود: به این ترتیب یک الگوریتم ساختمان کتابخانه در یکی از روستاهایی که مرکزیت خدمات کتابخانه عمومی را داشته باشد، مکان‌یابی می‌شود، اما این ساختمان موظف است به ۲۰ یا ۳۰ روستایی که در آن دهستان هستند از طریق کتابخانه سیار و امثالهم خدماتش را ارائه دهد که ما آن را در تعریف کتابخانه عمومی در قالب پیشخان یا شعبه مطرح کرده‌ایم تا برای استفاده کننده نهایی، یعنی مردم، کمترین دردسر را برای دسترسی داشته باشند.

برنامه‌ریزی بر اساس داده‌های انسانی

سیامک محبوب برنامه ریزی بر اساس داده‌های انسانی را فاز دوم از دستورالعمل تعیین محدوده خدمات کتابخانه‌های عمومی در شهر و روستاها عنوان کرد و گفت: ما در این فاز با استخراج داده‌های انسانی، اعلام می کنیم که در این محدوده خدمتی که کتابخانه عمومی وجود ندارد به دلیل ویژگی‌های جمعیتی و ویژگی‌های انسانی موجود، این بخش و این سرویس ارائه شود و یا ارائه نشود. خوشبختانه در طرح نظام جامع آماری نهاد ارتباط خوبی با مرکز آمار داریم و امیدوارم در ارائه این داده‌ها نیز همکاری خوبی  داشته باشیم تا بتوانیم یک مسئله ملی را حل کنیم.

وی ادامه داد: ما با داشتن این داده‌ها می‌دانیم در سطح بلوک جمعیتی (فضای محصور در چهار شارع و خیابان) چند نفر با چه جنسیت و چه شغلی زندگی می‌کنند. همچنین با داشتن سایر اطلاعات از این دست می‌توانیم منابع کتابخانه‌هایمان را بر اساس ویژگی‌های جمعیتی موجود سامان دهیم. بر این اساس با درنظر گرفتن تعداد کودکان یا نابینایان آن محدوده خدمتی، اقدام به تأمین منابع کودک و منابع بریل می‌کنیم. در اختیار داشتن این داده‌ها کار ما را در این فاز بسیار آسان می‌کند اما تعیین دستورالعمل و نسبت های آن کاری ویژه و تخصصی است که زمان زیادی از ما می‌برد.

مدیرکل برنامه‌ریزی نهاد تصریح کرد: بر اساس این برنامه‌ریزی امیدواریم تا انتهای سال ۹۸ بتوانیم به این نقطه برسیم که اعلام کنیم چند کتابخانه در کجای کشور با چه ویژگی‌هایی نیاز داریم و بتوانیم از دل این پرسش نقشه‌های راه‌ را تعدیل کنیم تا بدانیم که در سال ۱۳۹۹ به چه مقدار اعتبار برای ساخت این تعداد کتابخانه، تجهیز، تأمین نیروی انسانی و غیره نیاز داریم. به طور کلی این طرح، نگاه ما به آینده را مشخص و روشن می‌کند و دقت هدف‌گیری ما را در حوزه ارائه خدمات کتابخانه‌ای بسیار بالا می‌برد.