میزان فرار مالیاتی واقعا چقدر است؟

یکی از پدیده‌های شوم هر اقتصاد، فعالیت‌های اقتصاد زیر زمینی است که عمدتا با نیت فرار مالیاتی و اهداف سوء مشغول هستند. این رویکرد حتی در اقتصاد‌های بزرگ و پیشرفته دنیا مشاهده می‌شود و اقتصاد ایران نیز از آن مستثنی نیست. از برنامه سوم توسعه سیاست‌گذاران به دنبال رشد و توسعه نظام مالیاتی، مفادی را به تصویب رساندند و در برنامه‌های بعدی نیز تکرار شد و در سال ۹۴ نیز قانون مالیات‌های مستقیم با اهداف بلند مدت به منظور ارتقا درآمدهای مالیاتی و جدا شدن بودجه از نفت مبتنی بر نرم افزارهای هوشمند و الکترونیکی پایه ریزی شد. فرار مالیاتی یکی از محورهایی بود که در اصلاحات مالیاتی دنبال شده و می‌شود با این حال هنوز رقم دقیقی برای فرار مالیاتی وجود ندارد که دلیل آن استفاده از روش‌های متنوع محاسباتی است.

 در این گزارش ابتدا مهمترین عوامل پدید آمدن فرار مالیاتی و پیامدهای آن را مطرح می کنیم و سپس نگاهی به اعداد مختلف مطرح شده توسط مدیران ارشد وزارت اقتصاد، سازمان امور مالیاتی و همچنین نمایندگان شاخص مجلس شورای اسلامی درباره فرار مالیاتی می اندازیم و نهایتا سوالاتی درباره میزان واقعی فرار مالیاتی مطرح می کنیم:

*مهمترین عوامل پدید آمدن فرار مالیاتی و پیامدهای آن

براساس گزارش وزارت اقتصاد درباره فرار مالیاتی، برخی از عوامل مهم پدید آورنده فرار مالیائی عبارتند از: نرخ مالیات، همکاری ضعیف نهادها و مؤسسات وابسته، پیچیدگی قوانین و مقررات، فقدان سیستم اطلاعاتی کار آمد، گستردگی معافیت‌های مالیاتی، تورم، اخلاق مالیاتی، سطح درآمد افراد، بیکاری و تعرفه کالا و خدمات. در ایران مهم‌ترین علت ایجادی این پدیده، نبود سیستم اطلاعاتی کار آمد و در نتیجه عدم اشراف سازمان امور مالیاتی کشور بر اطلاعات اقتصادی اشخاص است.

حجم گسترده فرار مالیاتی، پیامدهای منفی بسیاری را در پی دارد که برخی از این پیامدها برای تمامی اقتصادها و برخی نیز برای اقتصاد ایران موضوعیت دارند. این پیامدها عبارتند از: کاهش توان رقابتی فعالان اقتصادی در بخش رسمی، شفافیت اقتصادی پایین، ناکارآمدی سیاست‌های دولت، ایجاد اختلال در خدمات عمومی دولت، نابرابری در آمد و ثروت، تضعیف فرهنگ مالیاتی، از جمله پیامدهای عمومی گستردگی فرار مالیاتی در یک اقتصاد هستند. بی ثباتی اقتصادی و تداوم وابستگی بودجه دولت به منابع نفتی نیز از مهم‌ترین پیامدهای گستردگی فرار مالیاتی در اقتصاد ایران به شمار می‌روند.

* میزان فرار مالیاتی از دیدگاه سازمان امور مالیاتی

- احمد زمانی معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و امور بین‌الملل سازمان امور مالیاتی در تاریخ 20 تیرماه 97 از وجود فرار مالیاتی 35 تا 40 هزار میلیارد تومانی در کشور خبر داد.

- احمد زمانی معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و امور بین‌الملل سازمان امور مالیاتی در تاریخ 29 خردادماه 98 اعلام کرد: «براساس بررسی‌های انجام شده و شواهد موجود میزان فرار مالیاتی در کشور بین ۳۰ تا ۴۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود».

-امیدعلی پارسا رئیس سازمان امور مالیاتی در برنامه «تیتر امشب» شبکه خبر در تاریخ 16 تیرماه 98 گفت: «بر اساس برآوردها حدود 30 تا 35 هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی داریم».

- احمد زمانی معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و امور بین‌الملل سازمان امور مالیاتی در تاریخ 30 تیرماه 98 اعلام کرد:«رقم 30 تا 40 هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی مربوط مالیات های مستقیم و کالا و خدمات است و فرار مالیاتی در بخش مالیات بر واردات را شامل نمی شود».

* دیدگاه وزارت اقتصاد درباره میزان فرار مالیاتی

- فرهاد دژپسند وزیر امور اقتصادی و دارایی در نشست مشترک خود با اقتصاددانان جوان در تاریخ 16 بهمن ماه 97  گفت: «بین ۲۵ تا ۴۰ هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی داریم».

- فرهاد دژپسند وزیر امور اقتصادی و دارایی در نشست مشترک اعضای دولت با کمیسیون اقتصادی مجلس در تاریخ 17 تیرماه 98 در پاسخ به این سئوال که برآورد‌ها از فرار مالیاتی چقدر است گفت: «فرار‌های مالیاتی حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده که شامل فرار‌ها و معوقات است، البته برخی می‌گویند رقم فرار مالیاتی ۲۵ هزار میلیارد تومان است که حتی اگر همین رقم وصول شود، می‌توان جهش قابل توجهی در تحقق درآمد‌های مالیاتی ایجاد کرد».

- آخرین اظهارات مدیران ارشد وزارت اقتصاد درباره فرار مالیاتی در دیدار این مسئولان با رئیس قوه قضائیه در تاریخ 25 تیرماه بود. حجت‌الاسلام رئیسی در این دیدار گفت: «تصور من این بود که فرار مالیاتی در کشور ما حدود 100 هزار میلیارد تومان است؛ اما در جلسه امروز اعلام شد که این میزان 28 هزار میلیارد تومان است».

علاوه بر موارد فوق، معاونت اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی با انتشار گزارشی با عنوان «بررسی علل پیامدهای فرار مالیاتی و برآورد آن در اقتصاد ایران» در دی ماه 97 اعلام کرد: «حجم اقتصاد زیرزمینی ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۵۳۶۱ هزار میلیارد ریال بدست آمده است که این میزان به منزله از دست رفتن حدود ۴۰۰ هزار میلیارد ریال درآمد مالیاتی و معادل ۳۵ درصد وصولی درآمدهای مالیاتی در سال مذکور است».

*مجلس درباره میزان فرار مالیاتی چه دیدگاهی دارد؟

- محمدرضا پورابراهیمی رئیس وقت کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرگزاری خانه ملت در تاریخ 30 دی ماه 96 گفت: «براساس پیش بینی ها سالانه نزدیک به میزان 30 الی 40 درصد از مالیاتی که در کشور وصول می شود فرار مالیاتی وجود دارد که برآورد می شود حدود30 الی 40 هزار میلیارد تومان میزان فرار مالیاتی در اقتصاد کشور وجود دارد».   

- محمدرضا پورابراهیمی رئیس وقت کمیسیون اقتصادی مجلس در جلسه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان کرمان در تاریخ 24 اسفندماه 97 گفت: «سالانه در حوزه مالیات‌ها ۴۰ تا ۵۰ هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی داریم».

- محمدرضا پورابراهیمی رئیس وقت کمیسیون اقتصادی مجلس در مراسم تودیع و معارفه رئیس ‌سازمان امور مالیاتی در تاریخ 18 خردادماه 98 گفت: «رقم فرار مالیاتی بسیار بیشتر از 40 هزار میلیارد تومان است».

- محمدرضا پورابراهیمی عضو کمیسیون اقتصادی مجلس در برنامه گفت‌وگوی 18:30 شبکه خبر در تاریخ 1 تیرماه 98 گفت: «بیش از 50 تا 60 هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی وجود دارد».

با توجه به اظهارات فوق، میزان فرار مالیاتی بین 25 تا 60 هزار میلیارد تومان تخمین زده می شود و البته پرتکرارترین رقم اعلام شده برای فرار مالیاتی، 40 هزار میلیارد تومان است.

*میزان فرار مالیاتی واقعا چقدر است؟

بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند میزان فرار مالیاتی به مراتب بیشتر از رقم 40 هزار میلیارد تومان اعلام شده توسط مسئولان دولتی است. دلایل این موضوع عبارتند از:

الف- فرار مالیاتی گسترده برخی مشاغل و اصناف: همانطور که علی طیب نیا وزیر اسبق اقتصاد اعلام کرده بود، برخی مشاغل و اصناف فرار مالیاتی گسترده ای دارند. به عنوان مثال، در حالی که براساس آمارهای سازمان امور مالیاتی پزشکان صرفا 150 میلیارد تومان مالیات می پردازند، مرکز پژوهش های مجلس با انتشار گزارشی در دی ماه پارسال، میزان مالیات واقعی آنها را حداقل حدود 6700 میلیارد تومان تخمین زد. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که برخی مشاغل و اصناف دیگر مانند وکلا، آهن فروشان و طلا فروشان هم فرار مالیاتی گسترده ای دارند و در نتیجه، میزان فرار مالیاتی مشاغل و اصناف رقم قابل توجهی است.

ب- میزان فرار مالیاتی شناسایی شده با بررسی بخشی از تراکنش های بانکی: علی رغم تصویب ماده 169 مکرر قانون مالیات‌های مستقیم و همانطور که در نامه رئیس سازمان امور مالیاتی که اخیرا رسانه ای شد، آمده است، نهادهای مختلف از جمله بانک ها و psp ها همکاری خوبی با سازمان امور مالیاتی ندارند. با این وجود، سازمان امور مالیاتی موفق شده است به اطلاعات برخی تراکنش های بانکی دسترسی پیدا کند. براساس آمارهایی که اخیرا مدیر کل دفتر مبارزه با پولشویی و فرار مالیاتی سازمان امور مالیاتی اعلام کرده است، در سال 1397 مجموعا رقم 14700 میلیارد تومان فرار مالیاتی از بررسی تراکنش‎های سنگین و مشکوک بانکی تشخیص و مطالبه شده است. بنابراین به نظر می رسد هر زمانی که سازمان امور مالیاتی بتواند به صورت مناسب و مستمر به اطلاعات تراکنش های بانکی دسترسی پیدا کند، میزان فرار مالیاتی تشخیص داده شده از این محل افزایش چشمگیری یابد.