نفت ایران کجا صفر می شود، کجا نمی شود؟
قطع کامل صادرات نفت ایران وعده ای بود که رئیس جمهوری آمریکا مدت ها پیش و بارها مطرح کرد اما راه به جایی نبرد. با این حال، سیاستگذاران اقتصادی کشور جدی تر از همیشه و ناگزیر، قطع وابستگی بودجه به نفت را دنبال می کنند.
صاحبنظران طی دهه های گذشته بارها روی پاشنه آشیل اقتصاد ایران انگشت نهاده و ضرورت مداوای یکی از دردهای ساختاری یعنی وابستگی به نفت و اقتصاد تک محصولی را گوشزد کرده اند.
ایران کمتر از ده سال پیش با شدیدترین تحریم ها از سوی شورای امنیت، اتحادیه اروپا و آمریکا مواجه بود. دولت «باراک اوباما» برای قرار دادن جمهوری اسلامی ایران زیر فشارهای خردکننده اقتصادی موفق شد در اوایل دهه جاری اجماعی بین المللی را شکل داده و برنامه ای را برای کاهش گام به گام صادرات نفت ایران پیش ببرد.
شکل گیری توافق هسته ای در تابستان سال ۹۴ این روند را معکوس کرد تا جایی که بعد از توافق ایران و ۱+۵ ، صادرات نفت ایران به سرعت به رقم ۲.۵ میلیون بشکه نزدیک شد. در این فضا، افت چشمگیر صادرات نفت در سال های پیش از برجام گویی به رویایی دور دست تبدیل می شد و حضور غول های نفتی غربی و شرقی در میادین انرژی و چشم انداز قرارداد و سرمایه گذاری های جدید، سرازیری درآمدهای هنگفت نفتی و گازی را به سوی اقتصاد ایران نوید می داد.
با ورود «دونالد ترامپ» به کاخ سفید ورق به طور کلی برگشت. وی به رغم مخالفت های بین المللی از برجام خارج شد و تحریم هایی سخت تر از قبل را علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال کرد. وی بارها تصریح کرد که صادرات نفت ایران یعنی اصلی ترین منبع درآمدهای ارزی کشورمان را به صفر خواهد رساند.
چهارم نوامبر سال گذشته میلادی (میانه آبان ماه ۹۷) یعنی زمان آغاز تحریم های ثانویه علیه جمهوری اسلامی موعدی بود که ترامپ برای قطع کامل صادرات نفت ایران اعلام کرده بود. هراس از التهابات بازار انرژی و کاستی در عرصه نفت، ناتوانی شرکای نفتی ایران برای یافتن جایگزین و زیان شدید آن ها در کنار نگرانی از گرانی بنزین دلایلی بود که باعث شد کاخ سفید از وعده خود عقب نشینی کرده و به هشت کشور معافیت هایی را جهت تداوم واردات نفت از ایران بدهد.
در سالگرد خروج آمریکا از برجام، دولت ترامپ مجبور شد در دوراهی تشدید «فشار حداکثری» روی تهران و ملاحظات مربوط به منافع مصرف کنندگان نفت اولی را انتخاب کند. به این ترتیب، معافیت ها تمدید نشد.
تفاوت شرایطی که ترامپ و اوباما برای قطع صادرات نفت ایران رقم زدند این بود که تحریم های آمریکا در دولت دموکرات ها با پشتوانه اجماع بین المللی و رای نهادهایی چون شورای امنیت و همراهی شرکای اروپایی صورت گرفت اما پس از تحریم های نفتی ترامپ، گروهی از دولت ها اعلام کردند تن به تحریم های یکجانبه کاخ سفید نخواهند داد.
چین از جمله کشورهایی است که صریحا تحریم های نفتی را رد کرده و بارها با عتاب و خطاب و تهدید دولت ترامپ مواجه شده است. به رغم ارتباطات گسترده و همکاری بسیاری از شرکت های چینی با آمریکایی ها در حوزه نفت و گاز و هزینه های سنگین درگیری با تحریم های دولت ترامپ، چینی ها هنوز در زمره مشتریان نفت ایران قرار دارند.
«بلومبرگ» در گزارشی تازه از تداوم صادرات نفت ایران به چین خبر داده و نوشته است این کشور در ماه ژوئن (خرداد و تیرماه ۹۸) ۸۵۵ هزار و ۶۳۸ تن معادل با ۲۰۹ هزار بشکه در روز از ایران نفت خام وارد کرده است. این آمار یعنی با وجود تحریم‌های آمریکا، چین همچنان به خرید نفت از ایران ادامه می‌دهد.
همزمان، رسانه ها از تداوم خرید نفت و گاز ایران از سوی ترکیه خبر می دهند. بر اساس گزارش سازمان تنظیم بازار انرژی ترکیه، این کشور طی ماه می (اردیبهشت و خرداد ۹۸) ۳۹۰ هزار و ۹۹۱ تن نفت خام و ۵۴۳ میلیون مترمکعب گاز طبیعی از ایران وارد کرده است.
علاوه بر این و به رغم افت فشار صادرات نفت ایران به سوی کشورهای غربی و برخلاف تحریم های پیشین، این بار شرکای غربی آمریکا دست کم در مواضع سیاسی بر حق ایران برای فروش نفت و دستیابی به منابع حاصل از فروش این کالا صحه می گذارند. در همین رابطه بود که سفیر انگلیس در تهران در گفت وگو با یکی از روزنامه ها که دیروز به چاپ رسید اظهار داشت: ما همواره گفته‌ایم که اینستکس باید کار خود را با بخش‌هایی آغاز کند که از فوریت بیشتری برخوردار هستند مانند نیازهای بشردوستانه و این کاری است که اینستکس دنبال می‌کند. با این همه ما فکر می‌کنیم که ایران باید بتواند نفت خود را بفروشد و این مساله‌ای است که باید به ایالات متحده امریکا نیز گفته شود.
با این حال و با وجود اینکه مسوولان ایرانی بارها اعلام داشته اند نفت کشور ما در بازار انرژی قابل جایگزین نیست و اجازه به صفر رسیدن صادرات نفت را هرگز نخواهند داد، اما خواه ناخواه توفیقی اجباری پیش روی آنان قرار گرفته و درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت با کاهشی جدی مواجه است.
در همین زمینه بود که «عبدالرضا مصری» نایب رئیس مجلس دیروز در همایش کار و کارآفرینی برای جوانان گفت که ما پیش از تحریم ها روزانه دو و نیم میلیون بشکه نفت با قیمت میانگین ۶۰ دلار می‌فروختیم و سالانه ۵۵ میلیارد دلار درآمد داشتیم اما دیگر این اعداد و ارقام وجود ندارد.
در این شرایط سهم درآمدهای نفتی در بودجه سالانه روندی رو به صفر شدن را می پیماید. پنجشنبه هفته گذشته بود که معاون امور اقتصادی و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه اظهار داشت بودجه سال ۹۷ بر اساس فروش روزانه یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه و سال قبل از آن (۹۶) روزانه دو میلیون و ۶۸۰ هزار بشکه نفت بسته شده بود اما بودجه امسال به مبلغ ۴۴۸ هزار میلیارد تومان و بر اساس فروش ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز بسته شده است.
در همین پیوند، سخنگوی هیات رئیسه مجلس هم با بیان اینکه برنامه اداره کشور بدون در نظر گرفتن صادرات نفت در نظر گرفته‌شده اعلام کرد، مجلس بودجه سال ۹۹ را بدون در نظر گرفتن نفت برنامه‌ریزی می‌کند.
به این ترتیب، در هدفگذاری اقتصادی جدید تداوم صادرات نفت مورد توجه ویژه مسوولان است. در همین حال و با روند صفر شدن سهم درآمدهای نفتی در بودجه، سرمایه گذاری منابع حاصل از آن در توسعه زیرساخت ها و نه مصارف جاری در دستورکار قرار گرفته است.