ریسک‌های عملیات بازار باز برای بانک مرکزی

 مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با اشاره به عملیات بازار باز که توسط بانک مرکزی کشورمان در دستور کار قرار دارد ، اعلام کرد: در شرایط کنونی نیاز دولت به تامین منابع مالی و نیز شرایط ویژه نظام بانکی کشور، این امکان را به وجود آورده اند که عدم دقت در راه اندازی عملیات بازار باز و عدم رعایت اقتضائات مربوطه، به راحتی باعث سریز شدن بخش مهمی از مشکلات دولت و شبکه بانکی به ترازنامه بانک مرکزی شود.

بخشی از این گزارش به این شرح است:

بانک های مرکزی در چارچوب سیاست های پولی خود، تلاش می کنند جریان پول در اقتصاد را به گون های مدیریت کنند که در ثبات بخش واقعی و اسمی اقتصاد اختلال ایجاد نشود و فعالیت های تولیدی بنگاه های اقتصادی با کارایی بیشتر ادامه پیدا کند. عملیات بازار باز یکی از اجزای سیاستگذاری پولی مدرن است که بسیاری از بانکهای مرکزی در دنیا از آن بهره می برند؛ اما متأسفانه بانک مرکزی ایران از این ابزار محروم بوده است. طراحی و راه اندازی این عملیات برای بانک مرکزی یک ضرورت فوری به شمار می رود و نباید اهتمام به اجرای این امر به تأخیر بیفتد. صرف نظر از اینکه قانون بودجه جای این  قسم از احکام نیست، اما به هر تقدیر  در بند «م» تبصره «۵» قانون بودجه سال ۱۳۹۸ بانک مرکزی مجاز به انجام عملیات بازار باز و خرید و فروش اوراق مالی اسلامی منتشره دولت و وثیقه گیری اوراق مذکور در ازای اضافه برداشت بانک ها و یا اعطای خط اعتباری شده است.  

اجرای مؤثر عملیات بازار باز منوط به وجود قواعد و بسترهای ویژهای است که در گزارش به تفصیل بیان شده است. به طور مشخص عدم پیروی از قاعده مالی ازسوی دولت و عدم استقلال کافی بانک مرکزی از دولت در چارچوب قوانین و مقررات کنونی از جمله عواملی است که باعث می شود عملیات بازار باز از کارویژه خود یعنی ابزار سیاست پولی منحرف شود و عملاً اثرگذاری مورد انتظار در تحقق اهداف سیاست پولی را نداشته باشد. از سوی دیگر در صورتی که بانک های فعال در شبکه بانکی به دلیل عدم مدیریت، ریسک نقدینگی و اعتباری ـ ناشی از عدم توسعه یافتگی دانش فنی، آشنا نبودن به استانداردهای روز تخلف از مقررات و ... ـ و یا وجود محدودیت های دیگر مانند نبود بازار بین بانکی عمیق یا بازار اوراق نقد و یا حتی وضعیت نامناسب ترازنامه ای، در عمل مدیریت نقدینگی صحیحی نداشته باشند، عملیات بازار باز فاقد کارایی و کارآمدی مد نظر در سیاستگذاری پولی بانک مرکزی خواهد شد.  

علاوه بر این، آماده و در دسترس بودن بسترهای عملیاتی مناسب برای بانک مرکزی یکی دیگر از لوازم اجرای مؤثر عملیات بازار باز است. به طور مشخص لازمه امکان پذیری عملیات بازار باز وجود چند بازارمالی توسعه یافته و دارای تعامل متقابل است. بازار وجوه بین بانکی و بازار اوراق دولتی مهمترین این  بازارها هستند، اما هنوز این بازارها نسبت به وضعیت مطلوب برای پشتیبانی از عملیات پولی فاصله زیادی دارند.

باید توجه داشت که فراهم شدن این مقدمات و لوازم قطعاً زمانبر خواهد بود. بر این اساس ممکن است در کوتاه مدت نتوان این عملیات را ابزاری قابل اعتماد برای پاسخگویی به نیازهای بانک مرکزی قلمداد کرد. البته انتظار میرود طول این دوره زمانی به کیفیت برنامه ریزی، اهتمام ورزی، جامع نگری مذکور وابسته باشد.

در شرایط کنونی نیاز دولت به تامین منابع مالی و نیز شرایط ویژه نظام بانکی کشور، این امکان را به وجود آورده اند که عدم دقت در راه اندازی عملیات بازار باز و عدم رعایت اقتضائات مربوطه، به راحتی باعث سریز شدن بخش مهمی از مشکلات دولت و شبکه بانکی به ترازنامه بانک مرکزی شود. به عبارت دیگر مخاطره جدی که باید آن را در نظر داشت آن است که عملیات بازار باز تبدیل شود به ابزاری برای پوشاندن کسری بودجه دولت از طریق پایه پولی به این صورت که دولت برای تأمین هزینه های خود اوراق بدهی منتشر کند و بانک مرکزی موظف شود این اوراق را خریداری کند. به بیان دیگر، در شرایط کنونی این خطر وجود دارد که عملیات بازار باز که یکی از عملیات ها و ابزارهای سیاستگذاری پولی است، به ابزاری برای پولی کردن کسری بودجه دولت تبدیل شود.

ازسوی دیگر نیز با توجه به وجود بانک های ناسالم در نظام بانکی کشور، در صورتی که موضع انفعالی بانک مرکزی در قبال اضافه برداشت توسط بانک های ناسالم ادامه یابد (مشابه آنچه طی سال های ۱۳۹۳-۱۳۹۷ شاهد بودیم)، کارکرد عملیات بازار باز به عنوان یک ابزار سیاست پولی کاملاً از بین خواهد رفت و صرفا کارکرد نمایشی خواهد یافت. بر این اساس توجه به تمهید پیش نیازهای موفقیت عملیات باز در شرایط کنونی ضرورت دارد.