دعای روز شانزدهم ماه رمضان

حجت‌الاسلام والمسلمین هادی عباسی‌خراسانی، مدرس سطح عالی حوزه علمیه، در شرح دعای روز هفدهم ماه رمضان گفت: در دعای این روز می‎خوانیم: «اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ اقْضِ لِی فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ یَا مَنْ لا یَحْتَاجُ إِلَی التَّفْسِیرِ وَ السُّؤَالِ یَا عَالِما بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ؛ خدایا مرا در این ماه به‌سوی کارهای شایسته هدایت فرما، و حاجت‌ها و آرزوهایم را برآور، ای آن‌که نیاز به‌ روشنگری و پرسش ندارد، ای آگاه به آنچه در سینه جهانیان است بر محمّد و خاندان پاکش درود فرست».

وی در شرح فراز «اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ» افزود: در این روز از خداوند می‌خواهیم ما را به انجام عمل صالح هدایت کند؛ صالح از ریشه صلح و به معنای درست و صحیح و ضد فساد است؛ (العین، راغب، لسان‌العرب) عمل صالح، عملی است که مورد رضایت خداست و خالص از هرگونه شائبه‌ و منشأ آن ایمان است؛ به عبارتی عمل صالح، کارهای پسندیده و شایسته و مورد تأیید عقل و شرع است که هدف از آن جلب رضایت خدا و نتیجه آن اصلاح و سازندگی است.

نویسنده الهی‌نامه یادآور شد: این واژه در قرآن گاه در مقابل فساد به کار رفته‌ است؛ مانند: «الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ؛ کسانی که فساد می کنند و اصلاح نمی‌کنند»، (شعرا/ ۱۵۲)، «... وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ؛ و اصلاح کن و از راه فساد کاران پیروی مکن»، (اعراف/ ۱۴۲) و گاهی در مقابل سیئه به‌کار رفته‌ است؛ مانند: «وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی‌ وَ الْبَصیرُ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لاَ الْمُسی‌ءُ ...؛ و نابینا و بینا یکسان نیستند و کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و نه کسانی که گناه کار است»، (غافر/ ۵۸)، «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ  وَ مَنْ أَسَاءَ فَعَلَیهْ  ثمُ‌َّ إِلیَ‌ رَبِّکمُ‌ْ تُرْجَعُون؛ هر کس کار شایسته‌‌ای بجا آورد، برای خود بجا آورده است و کسی که کار بد می‌‌کند، به زیان خود اوست سپس همه شما به سوی پروردگارتان بازگردانده می‌‌شوید»، (جاثیه/ ۱۵).

وی گفت: حَسَن از حُسن به این معناست که چیزی به‌گونه‌ای باشد که نفس و طبع انسان آن را بپذیرد (معجم مصطلحات)؛ به عبارتی هر چیزی که احساس خوش و رضایتمندی را در انسان برانگیزد، حسن گفته‌ می‌شود حسنه به معنای جمال و زیبایی است و گفته‌اند حسن در مقابل زشت و حسنه در مقابل سیئه است، (العین، لسان‌العرحُس)

عباسی‌خراسانی یادآور شد: با توجه به معنای لغوی حسن، می‌توان گفت هر عملی که از فطرت پاک انسانی سرچشمه می‌گیرد و نفس و طبع انسان آن را می‌پذیرد، آن عمل نیکو و حسن است؛ به‌عنوان مثال مهرورزی به همنوع در فطرت و نفس انسان نهفته است و انسان ذاتاً تمایل به این عمل دارد؛ با این توضیح باید گفت که عمل صالح تنها از مؤمن سر نمی‌زند، به عبارتی رضایت خدا و ایمان در آن شرط نیست، برخلاف عمل صالح که منشأ آن ایمان است و به هدف جلب رضایت خدا انجام می‌گیرد.

وی افزود: بنابراین عمل حسن، عملی است که از انسانیت انسان و وجدان او سرمی‌زند؛ از این رو عمل حسن اعم از عمل صالح است و عمل صالح از درجه و رتبه بالاتری برخوردار است و مختص مؤمنان است، عمل حسن، خوبی فردی است؛ اما صالح نه تنها خود اعمال نیک را برای رضای خدا انجام می‌دهد بلکه دیگران را هم به‌سوی این عمل می‌خواند.

این کارشناس حوزوی بیان کرد: در آیات متعددی از قرآن برخی از مصادیق اعمال صالح ذکر شده‌ است؛ به‌عنوان مثال: در سوره والعصر، دو مصداق از عمل صالح ذکر شده‌ است: تواصی به حق و تواصی به صبر؛ «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ‌ِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبر؛ مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌‌اند و یکدیگر را به حق سفارش کرده و یکدیگر را به شکیبایی و استقامت توصیه نموده‌‌اند»، (عصر/ ۳).

وی افزود: از آیه ۸۳ بقره به‌دست می‌آید که عبادت خدا، احسان به والدین، خویشان، یتیمان و مسکینان، نیک سخن گفتن با مردم، اقامه نماز و پرداخت زکات، از مصادیق دیگر عمل صالح است، «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنیِ إِسْرَائیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبیَ‌ وَ الْیَتَامَی‌ وَ الْمَسَاکِینِ وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ ثمُ‌َّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنکُمْ وَ أَنتُم مُّعْرِضُون».

این کارشناس حوزوی یادآور شد: از آیه ۱۰ سوره منافقون به‌دست می‌آید که صدقه دادن از نشانه‌های انسان صالح است، «وَ أَنفِقُواْ مِن مَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتیِ‌َ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبّ‌ِ لَوْ لَا أَخَّرْتَنیِ إِلیَ أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُن مِّنَ الصَّالِحِین». در آیات متعدد دیگری مانند آیه ۵۷ نساء، ادای امانت و اطاعت از پیامبر خدا و اولی الأمر از مصادیق عمل صالح به‌شمار آمده‌ است؛ مودت اهل بیت پیامبر(ص) نیز از جمله مصادیق بارز عمل صالح است که از آیه ۲۳ سوره شوری به‌دست می‌آید. در روایات تفسیری که از ائمه(ع) ما نقل شده‌ است نیز برخی مصادیق عمل صالح ذکر شده، از جمله؛ مواسات، کمک و همدردی با برادر دینی، نپذیرفتن ولایت دیگران همراه با ولایت آل محمد(ص)، برخاستن برای عبادت در پایان شب و دعا کردن در سحرگاه. (بحرانی، ج ۵، ص ۵۰۴؛ قمی، ج ۲، ص ۲۷؛ قطب راوندی، ج ۱، ص ۱۲۹).

عباسی‌خراسانی اظهار کرد: عمل صالح هرچند اندک و ناچیز باشد اما آثار بزرگی دربر خواهد داشت، داستان معروف حضرت موسی(ع) و دختران شعیب نمونه‌ای از آثار بزرگ عمل صالح است، حضرت موسی(ع) از مصر فرار کرد و تحت تعقیب مأموران فرعون بود، وارد شهر مدین شد و هیچ آشنایی نداشت و از نظر جانی هم در خطر بود، زیر سایه درختی نشست و استراحت می‌کرد که متوجه چاه آبی شد که چوپانان گوسفندهای خود را از آن سیراب می‌کردند، دو دختر با حجاب کامل که گله کوچکی هم داشتند، کناری ایستاده و نزدیک چاه نمی‌شدند؛ موسی(ع) نزد آن‌ها رفت و پرسید: شما چرا گوسفندانتان را سیراب نمی‌کنید؟ دو دختر پاسخ دادند: منتظریم چوپان‌های مرد بروند و بعد ما نزدیک چاه برویم زیرا نمی‌خواهیم با افراد نامحرم مخلوط شویم؛ حضرت موسی(ع) گوسفندان آن‌ها را نزدیک چاه برد و آب داد، این کار را به قصد قربت انجام داد و به جای خود بازگشت، دختران زودتر از هر روز به خانه رفتند و ماجرا را برای پدرشان شعیب تعریف کردند؛ شعیب(ع) از دخترهایش خواست تا موسی(ع) را به خانه آورند تا اجر این عمل او را بدهد.

مدرس حوزه علمیه  گفت: حضرت موسی(ع) با این عمل صالح صاحب فرزند و زندگی شد و توفیق شاگردی در محضر پیامبری بزرگ چون شعیب(ع) را به‌دست آورد؛ این تنها یک نمونه کوچک از اثر عمل صالح در دنیا است و پاداش اخروی آن را فقط خدا می‌داند و از حد تصور ما خارج است.

 صالح اعمال برتر از اعمال صالح

وی اظهار کرد: بین صالحین که صلاح وصف فعلشان است با صالحینی که صلاح وصف و جزو ذاتشان است تفاوت وجود دارد؛ در این‌ فراز از دعا از خداوند می‌خواهیم ما را به صالح اعمال هدایت کند نه اعمال صالح و این مقام بالاتری است؛ زیرا صالح اعمال ذاتش عمل صالح است و ما هم در این دعا می‌خواهیم عمل صالح جزو ذاتمان شود.

نویسنده صد کلمه گفت: در فراز دوم دعا، «وَ اقْضِ لِی فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ» از خداوند می‌خواهیم حاجات و آرزوهای ما را برآورده‌ کند؛ بین حاجت و امل و آرزو فرق است، آرزو به معنای میل داشتن به چیزی است که دستیابی به آن آسان نباشد، چه مورد نیاز باشد یا نباشد؛ اما حاجت چیزی است که مورد نیاز و احتیاج انسان است، انسان در این روز از خدا می‌خواهد حتی به آمال و آرزوها که با همت بلند و به سختی کسب می‌شوند، برسد.

وی گفت: امل و آرزو یکی از اوصاف پسندیده‌ای است که خداوند در وجود انسان نهاده و عامل حرکت چرخ‌های زندگی انسان است، در واقع آرزو به انسان انگیزه زندگی کردن می‌دهد، پیامبر(ص) می‌فرمایند: «الامل رحمه لامتی، و لولا الامل ما رضعت والد ولدها و لا غرس غارس شجرا؛ امید و آرزو برای امت من رحمت است،‌ و اگر امید نبود هیچ مادری به فرزندش شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی درختی نمی‌کاشت»، (بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۷۳).

عباسی‌خراسانی افزود: باید توجه داشت که همین عامل حیات و نشاط اگر از حد معمول و معقول خود بگذرد و تبدیل به آرزوهای دور و دراز شود، موجب گمراهی انسان و غرق شدن در دنیا می‌شود مانند بارانی که رحمت است؛ اما اگر از حد بگذرد و سیل جاری شود نقمت است.

این مدرس حوزه عنوان کرد: بنابراین دو دسته امل و آرزو داریم، نخست آرزوهایی که از روح بلند انسان سرچشمه می‌گیرند و عامل حرکت و تلاش انسان هستند؛ پیامبر(ص) فرمودند: من تمنی شیئا و هو لله (عز و جل) رضی لم یخرج من الدنیا حتی یعطاه؛ کسی که چیزی را آرزو کند که موجب رضای خداوند است، از دنیا بیرون نمی‌رود، مگر این که به آن برسد، از روایات دیگر به‌دست می‌آید که چنین شخصی اگر به آرزوی خویش هم نرسد، ثواب آن را خواهد برد.

وی افزود: دوم، آرزوهایی که موجب غفلت و عقب‌ماندگی انسان و دلبستگی به دنیا می‌شود که از آن‌ها به‌عنوان طول امل تعبیر می‌کنند و در روایات مذمت شده‌اند؛ «إتقوا باطل الأمل». در این فراز از دعا آن‌چه از خدا می‌خواهیم که برای ما مستجاب کند، آرزوهایی است که جهت کمال و رشد انسانی است.

این مدرس حوزه در شرح فراز «یَا مَنْ لا یَحْتَاجُ إِلَی التَّفْسِیرِ وَ السُّؤَالِ»، عنوان کرد: در فراز قبل از خدا می‌خواهیم آرزو و حاجات ما را برآورده‌ کند و او کسی است که نیازی به تفسیر و سؤال ندارد و به حال بندگان خویش آگاه است؛ چراکه عالم غیب و شهادت هم او است، بعد از خدا، انسان کامل هم نیاز به تفسیر و سؤال ندارد زیرا انسان کامل هم به اذن الهی عالم به غیب و شهود است.

وی با اشاره به فراز «یَا عَالِما بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ؛ ای کسی که به آن‌چه در دل‌های عالمین است، آگاهی»، افزود: در فراز قبل گفتیم خداوند نیاز به تفسیر و سؤال ندارد و در این فراز علتش را بیان می‌کنیم، خدا نیاز به تفسیر و سؤال ندارد و بی‌نیاز مطلق است؛ چون عالم به هر چیزی است و آن‌چه در دل‌ها و قلوب پنهان است می‌داند.

 ارتباط صدر با قلب مانند سیاهی چشم و سفیدی آن است

عباسی‌خراسانی یادآور شد: قلب اشاره به عقل و علم دارد؛ ولی صدر علاوه بر این‌ها شامل سایر قوای شهویه، غضبیه و ... هم می‌شود، ارتباط صدر با قلب مانند سیاهی چشم و سفیدی آن است؛ صدر در بردارنده قلب نیز هست و از آن‌جا که صدر در ابتدای مقام قلب است، صدر نامیده می‌شود، از آیات قرآن به‌دست می‌آید که این صدر است که انواع وساوس و آفات را می‌پذیرد و جایگاه نفس اماره است، به‌گونه‌ای که اگر وسوسه‌ها تداوم یابد، وارد قلب می‌شود و سبب ضیق صدر و قساوت قلب می‌شود؛ از طرفی دیگر، صدر محل نور دیانت نیز هست که در صورت تداوم، وارد قلب شده و تبدیل به نور ایمان شده و سبب شرح صدر و نورانی شدن قلب می‌شود، شرح صدر باعث می‌شود انسان هر حقی را بپذیرد و به‌ آن عمل کند و این همان علم عملی است.

وی افزود: از خداوند صلاح عمل را خواستیم و بیان کردیم که عمل صالح همراه با ایمان قلبی است؛ به عبارتی عمل صالح از ایمان قلبی نشئت می‌گیرد و برای این‌که عمل ما صالح شود ابتدا باید ایمان به قلب‌هایمان نفوذ کند؛ برای نفوذ ایمان به قلب نیز باید صدور و سینه‌های خود را از آفات و آلودگی‌ها پاک کنیم تا پذیرای نور ایمان شود و این همان شرح صدر است.

این کارشناس حوزوی با اشاره به فراز «صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ» اظهار کرد: در دعای امروز از خداوند سه درخواست کردیم؛ هدایت به‌سوی صالح اعمال که لازمه آن ایمان و شرح صدر است، برآورده کردن حاجات و آرزوها و سومین خواسته، صلوات بر محمد و آل محمد(ص).

وی افزود: حاجات خود را با دعای مستجاب صلوات بر محمد و آل محمد(ص) از خداوند می‌خواهیم؛ چرا که از حضرت رسول(ص) نقل شده‌ است: صلوات فرستادن شما بر من باعث روا شدن حاجت‎های شماست و خدا را از شما راضی می‎گرداند و اعمال شما را پاک و پاکیزه می‌کند؛ (داستان‌های صلوات ص ۱۰ – جمال‌الاسبوع ص ۲۴۲) و نیز از آن حضرت نقل شده‌ است که در مقابل صد صلوات، خدا صد حاجت را برآورده می‌کند.

این کارشناس حوزوی یادآور شد: روایت دیگری نقل شده که هر کسی حاجتی از خداوند دارد، ابتدا صلوات بر پیامبر(ص) و آل او گوید سپس حاجت بخواهد و سپس صلوات گوید، زیرا خداوند کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را مستجاب کند و وسط آن را مستجاب نشده رها نماید، زیرا صلوات بر پیامبر(ص) و آل او محجوب و در پرده باقی نمی‌ماند و حتماً مستجاب می‌شود»، (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۵۲).

وی گفت: خداوند و ملائکه بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند و خداوند به مؤمنان امر فرموده است که آن‌ها نیز بر پیامبر(ص) صلوات بفرستند؛ «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما؛ از آنجا که ملائکه پیوسته بر پیامبر-صلوات الله علیه- صلوات می‎گویند، صلوات مؤمنان به معنای همراهی با فرشتگان نیز هست ملائکه نیز برای کسی که صلوات می‎فرستد استغفار می کند و برای او صلوات می‎فرستند»، (احزاب/ ۵۶).

عباسی‌خراسانی بیان کرد: از رسول خدا(ص) روایت شده که حق تعالی می‌فرماید: هر بنده‌ای که برای تو صلوات فرستد، هفتاد هزار فرشته بر او صلوات می‎فرستند و هر که هفتاد هزار فرشته بر او صلوات فرستد، اهل بهشت خواهد بود، ( جامع‌الاخبار، فصل ۲۸، ص ۶۸).

وی افزود: از انس بن مالک روایت شده که گفت: بر پیامبر خدا(ص) داخل شدم و ندیدم هیچ روزی که مسرورتر و شاداب‌تر از آن روز باشد، از دلیل آن پرسیدم فرمود: «چرا شاداب نباشم، حال آن که جبرئیل هم‌اکنون بیرون رفت از نزد من و گفت که خداوند فرمود: هر کسی یک بار بر تو صلوات فرستد، ده صلوات بر او می‌فرستم، ده سیئه (گناه) را از او محو می‎کنم و ده حسنه برای او می نویسم؛ همچنین از امام صادق(ع) روایت شده است: سنگین ترین چیزی که در روز قیامت در ترازوی اعمال می‌گذارند، صلوات بر حضرت رسول(ص) و اهل بیت ایشان است.

این مدرس حوزه یادآور شد: روایات در باب فضایل و آثار و برکات صلوات بر محمد(ص) و آل محمد فراوان است و در این گفتار مجال بیان نیست. از خداوند می‌خواهیم که به برکت دعای مستجاب صلوات بر محمد و آل محمد، این خواسته‌های امروز ما را برآورده سازد و بر محمد(ص) و آل او صلوات و درود بفرستد. آمین یا رب‌العالمین.