ضرورت‌های تخمین و تحلیل شکاف مالیاتی
نظر به اهمیت کاهش شکاف مالیاتی و غفلت دولت گذشته از این موضوع ضروری است با محاسبه دقیق این شاخص و درک اهمیت وضرورت آن برای تقویت درآمدهای پایدار دولت در سال‌های آتی اقدامات لازم در جهت به حداقل رساندن این شاخص صورت گیرد.
تفاوت مالیات وصول شده و ظرفیت مالیاتی بالقوه را اصطلاحاً «شکاف مالیاتی» می‌نامند. این شکاف حاصل فرار مالیاتی بخش غیررسمی اقتصاد، فرار و اجتناب مالیاتی بخش رسمی (عدم پرداخت مالیات با سوء استفاده از خلاهای قانونی)، معوقات مالیاتی و... است.روند میزان شکاف مالیاتی در کشور از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ نشانگر افزایش رقم مطلق شکاف مالیاتی از ۷۵ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۲ به ۱۳۲ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۹ است. همچنین شاخص نسبت شکاف مالیاتی به کل ظرفیت بالقوه درآمد مالیاتی در سال ۱۳۹۹ به ۳۵ درصد رسیده است. این نسبت به طور متوسط در ۸ سال گذشته ۴۱ درصد بوده است. این در حالی است که این شاخص در کشورهای پیشرو در نظام مالیاتی به طور متوسط ۱۵ درصد بوده است.
بر این اساس محاسبه و تحلیل شکاف مالیاتی اهمیت و مزایای بالاتری علاوه بر نمایش درآمدهای از دست رفته مالیاتی دارد. تحلیل این شاخص می‌تواند نقاط مهم، حساس و گلوگاهی طراحی قوانین و ناکارآمدی طراحی سیاست‌های مالیاتی را هشدار دهد. همچنین آثار مثبتی از جمله پیش‌بینی و درک رفتار مودیان در قبال سیاست‌های مالیاتی، کشف ناعدالتی‌ها و نابرابری‌های مالیاتی، ایجاد امکان کاهش پیچیدگی‌ها و ساده‌سازی به منظور افزایش تمکین، تحلیل و اندازه‌گیری پایداری نظام مالیاتی و درآمدهای آن، کمک به افزایش شفافیت نظام مالیاتی و... از دیگر آثار آن است.
شاخص شکاف مالیاتی بیانگر آن است که درآمد وصولی مالیات تا چه اندازه از ظرفیت بالقوه نظام مالیاتی درآمد کسب می‌کند. به بیان دیگر با ساختار قانونی مالیاتی حاکم بر اقتصاد، فرار و اجتناب مالیاتی چقدر است و چه میزان درآمد مالیاتی از دست رفته داریم. مزایای متعددی برای اندازه‌گیری و تحلیل شکاف مالیاتی وجود دارد. شکاف مالیاتی ابزاری مفید برای درک اندازه نسبی و ماهیت عدم تمکین مالیاتی است. از این درک می توان در موارد مختلفی استفاده و بهره‌برداری کرد.
چه کشورهایی شکاف مالیاتی را برآورد می‌کنند؟
در حال حاضر تعداد فزاینده‌ای از سازمان های مالیاتی در سراسر جهان شکاف مالیاتی را برآورد می‌کنند. به عنوان مثال از بین 36 کشور عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، بیش از 20 کشور شامل بریتانیا، آمریکا، دانمارک، استرالیا، سوئد، مکزیک و ... آشکارا بیان کرده اند که شکاف مالیاتی را برآورد می‌کنند. همچنین نهادهایی مانند صندوق بین المللی پول و بانک جهانی، پروژه‌های محاسبه شکاف مالیاتی را در برنامه نظام های مالیاتی کشورها گنجانده اند.
شناخت نقاط حساس و گلوگاهی قوانین و فرایندهای مالیاتی
محاسبه شکاف مالیاتی نه تنها به دلیل نشان دادن درآمدهای از دست رفته اهمیت دارد بلکه می‌تواند نقاط مهم، حساس و گلوگاهی طراحی قوانین را که مدیریت و اجرای آن دچار خدشه شده، شناسایی کند.
علاوه بر این، شکاف مالیاتی می‌تواند شواهدی مبنی بر ناکارآمدی طراحی مالیات را نمایش دهد. به این نحو که مالیات به طور ناخواسته تغییراتی در وضعیت اقتصادی ایجاد می‌کند، لذا در قبال آن، رفتار مودیان نیز متفاوت خواهد شد که در تفاوت بین درآمد مالیاتی واقعی و بالقوه مشهود است.
کشف بار مالیاتی ناعادلانه و پایداری نظام مالیاتی با تحلیل شکاف مالیاتی
شکاف مالیاتی همچنین نابرابری‌های ناشی از بار مالیاتی ناعادلانه در مورد مودیان را برجسته می‌کند. محاسبه و تحلیل این شاخص، مسائل مربوط به هدف طراحی نظام مالیاتی خوب و ساده سازی آن را آشکار می کند و نشان می دهد چگونه پیچیدگی ممکن است منجر به کاهش تمکین مالیاتی به دلیل هزینه های بالا در پیروی از قانون شود.پایداری نظام مالیاتی نیز از طریق بررسی روند ریسک های درآمد مشهود (درآمد وصولی مورد انتظار) در روند شکاف مالیاتی در طول زمان آشکار خواهد شد.
شکاف مالیاتی و شفافیت
در مطالعات و تحلیل شکاف مالیاتی با در نظر گرفتن و بررسی اینکه چه چیزهایی درآمدهای بالقوه مالیاتی را تشکیل می‌دهند، این سوال مطرح می‌شود که آیا نظام کنونی مالیات بهینه است یا خیر؟ در واقع این مطالعات تنها بر روی دلایل عدم تمکین مالیاتی در نظام فعلی تمرکز نمی‌کند؛ بلکه از نظر سیاستی نیز به دلایل شکاف مالیاتی می پردازد و ممکن است نظام مالیاتی بهتری تحت قوانین و مقررات جدید پیشنهاد دهد.
از این رو تخمین و تحلیل شکاف مالیاتی منافع متعدد و متفاوتی برای ذینفعان مختلف خواهد داشت. شکاف مالیاتی برای مردم (و نمایندگان منتخب آنها)، مهم است؛ زیرا که این شاخص، شفافیت را در برابر هرگونه نابرابری و ناکارآمدی اقتصادی ناشی از عدم رعایت یا اتخاذ طرح‌های خاص سیاست مالیاتی فراهم می‌کند.
این ابزار، مبنایی برای تدوین راهبرد نظام مالیاتی فراهم می‌کند. تفکر در مورد شکاف مالیاتی کمک می‌کند که چگونگی رخداد عدم رعایت تکالیف مالیاتی درک و کشف شود. سپس با رفع علل عدم تمکین، سلامت کلی نظام مدیریت مالیات بهبود پیدا می‌کند. تجزیه و تحلیل شکاف مالیاتی بینشی را ارائه می‌دهد که کدام راهبردها در کاهش شکاف مالیاتی موثرتر هستند.
درک الگوهای پیچیده و منحصر به فرد فرار مالیاتی
فرار مالیاتی به طور کلی از روش‌های شناخته شده و تکراری انجام می‌شود. اما در برخی موارد شناخت پیچیدگی‌ها و الگوهای منحصر به فرد فرار مالیاتی بسیار مشکل است. تحلیل شکاف مالیاتی کمک می‌کند که تعامل پیچیده بسیاری از عوامل که باعث ناهمگونی قابل توجهی در فرار مالیاتی با الگوهای اغلب منحصر به فرد و نه سیستماتیک می‌شود، شناسایی شود.
یکی از مزایای عمده مطالعات شکاف مالیاتی این است که پیگیری و شناخت عمیق پاسخ‌های رفتاری مودیان در رابطه با یک مالیات خاص ممکن است به پاسخ‌هایی فراتر از آن مودی منجر شود و در واقع این امکانوجود دارد که نشانه هایی نمایان شود که به بیش از آن مالیات خاص مربوط می‌شود. به عنوان مثال ریشه نپرداختن مالیات مودی در مورد یک پایه مالیاتی خاص، به مشاوران مالیاتی مربوط شود که راه فرار مالیاتی را در اختیار مودیان قرار می‌دهند.
تشخیص صحت داده‌های آماری به کمک شکاف مالیاتی
همه آماردانان دولتی به وضوح به اندازه‌گیری شکاف تمکین مالیاتی علاقه دارند زیرا شکاف مالیاتی اثرات مستقیمی بر تشخیص صحت داده های حساب‌های ملی و اندازه اقتصاد غیررسمی دارد. تجربه اختلاف اتحادیه اروپا و بریتانیا در زمینه مالیات بر ارزش افزوده و عوارض گمرکی نمونه‌ای از کشف کلاهبرداری بریتانیا به وسیله تحلیل شکاف مالیاتی است.
شکاف مالیاتی اطلاعات مهمی را ارائه می‌دهد که به سازمان مالیاتی به خصوص در درک عملکرد بلندمدت کمک می‌کند. شکاف مالیاتی همچنین اطلاعات مهمی را در مورد تمکین مالیاتی و میزان قانون‌مداری مودیان به مردم ارائه می‌دهد و باعث ایجاد شفافیت بیشتر در نظام مالیاتی می‌شود.