پیشنهاداتی برای مدیریت زمانی و مکانی تعطیلات

 مردم در حالی تابستان خود را شروع کرده‌اند که پیش‌بینی می‌شود در نخستین موج سفرهای تابستانی طبق روال هر سال، صفوف طولانی اتومبیل‌هایی که راهی شمال کشور می‌شوند، در ترافیک باقی بمانند و به این ترتیب مردم فرصت تفریح و فراغت را از دست بدهند و بار دیگر آسیب‌های جبران‌ناپذیری به مقاصد سنتی سفر وارد آید.

در ایران دو دوره تعطیلات عمده، یکی در نوروز و دیگری در تابستان وجود دارد و تعطیلات آخر هفته نیز به صورت رسمی تنها یک روز است. به‌دلیل چرخش تعطیلات مناسبتی در روزهای مختلف هفته، در موارد بسیاری نظیر تعطیلات پیش‌رو، پیش می‌آید که روزهای کاری بین روزهای غیرکاری قرار می‌گیرد؛ اتفاقی که از یک طرف وضعیتی مبهم را در استفاده مردم از روزهای کاری و پرداختن به امور جاری خود یا تفریح و فراغت ایجاد می‌کند و از طرف دیگر امکان برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت را برای کسب‌وکارها و سیاست‌گذاران محدود می‌سازد. بنابراین به باور کارشناسان، امروزه با توجه به افزایش تقاضای سفر و جابه‌جایی‌های افراد و سنگین‌تر شدن کفه ترازوی تاثیرات منفی نسبت به اثرات مثبت آن، ساماندهی تعطیلات و مدیریت توزیع بهینه مکانی و زمانی آن، بیش از پیش ضروری به نظر می‌آید. کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران در گزارشی ضمن بررسی روندهای گردشگری داخلی در زمان تعطیلات کاری و آموزشی، تحلیل برخی عوامل موثر بر چگونگی جابه‌جایی گردشگران و لزوم توجه به توزیع زمانی و مکانی گردشگری داخلی کشور، اثر تعطیلات بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و محیط زیستی نیز مورد بررسی قرار داده و در نهایت 6 پیشنهاد برای توزیع زمانی و مکانی سفر ارائه کرده است.

دو گزینه باخت-باخت!

طبق این گزارش که از سوی محمود حسن‌پور و مرضیه شاهی‌سوندی مورد نگارش قرار گرفته است، گردشگری داخلی می‌تواند سهمی بیش از 30 درصد تولید ناخالص داخلی را از آن خود کند و حدود 60 درصد اقتصاد گردشگری ناشی از مصرف این نوع گردشگری تخمین زده می‌شود. در همین حال، بسیاری از سفرهای گردشگران، به‌ویژه گردشگران داخلی یک کشور، تحت تاثیر کمیت و کیفیت تعطیلات آن کشور است. به بیان دیگر، مدت تعطیلات، پراکندگی و زمان وقوع آن در تقویم کاری و آموزشی، تنوع و نحوه گذراندن آن، بازنمایی از سبک زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم یک جامعه است. بر این اساس مساله این است که چگونه می‌توان کمیت و کیفیت زمانی و مکانی تعطیلات را ارتقا بخشید.

طبق گزارش اتاق ایران، هم‌اکنون تمرکز ایام تعطیل در دو دوره سال و فقدان تعطیلات دوروزه آخرهفته، دو گزینه را پیش روی مردم قرار می‌دهد؛ نخست آنکه در خانه بمانند و عطای سفر را به لقایش ببخشند و از مشکلات ناشی از آن در ایام شلوغ در امان باشند و دوم اینکه مانند سایرین به یکباره به مقصدهای سنتی و شناخته شده هجوم برند و مشکلات آن را تحمل کنند. در این شرایط است که تقاضاهای بیش از حد ظرفیت در فصول پرسفر، چالش‌های متعددی همچون مشکلاتی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست‌محیطی گریبان‌گیر جامعه می‌کند. مسائلی همچون مصرف بیهوده انرژی و آلودگی زیست‌محیطی، تراکم و حوادث ناشی از ازدیاد ترافیک خودروهای شخصی، ازدحام در جاذبه‌ها و اماکن دیدنی مقصد، سیستم برنامه‌ریزی و سازماندهی خاصی را می‌طلبد که نقش ویژه‌ای در ارتقای کیفی و کمی بهره‌برداری از ایام تعطیل دارد.

از سوی دیگر به گفته مسوولان، هدف از ساماندهی تعطیلات فقط افزایش روزهای تعطیل نیست؛ بلکه مدیریت تعطیلات و گنجاندن تعطیلات رسمی در تمامی فصل‌های سال است و در واقع افزایش تعطیلات فقط به شرطی به نفع گردشگری کشور است که ساماندهی شده باشد. همچنین، علاوه‌بر توزیع مناسب زمانی، جهت توزیع مکانی و ساماندهی مکان‌های گردشگری برای کاهش و پیشگیری از اثرات منفی اشاره‌شده نیز باید برنامه‌ریزی دقیق و صحیحی انجام شود؛ چرا که در حال حاضر توزیع مکانی سفرهای افراد در دو تعطیلات عمده بهاری و تابستانی متمرکز بر برخی شهرها و مقاصد معین است.

چهار راهکار توزیع سفر

کارشناسان در گزارش مذکور، چهار راهکار برای توزیع مناسب زمانی و مکانی سفر ارائه کرده‌اند. فرهنگ‌سازی، آموزش و آگاهی‌بخشی؛ تعدیل قیمت و افزایش کیفیت خدمات؛ توزیع متوازن عرضه و تقاضا و مدیریت تاثیرات چهار راهکار ارائه‌شده در این زمینه هستند. بر این اساس، گام اول فرآیند ساماندهی تعطیلات و توزیع مناسب سفر، فرهنگ‌سازی، آموزش صحیح و آگاهی‌بخشی پیوسته جامعه میزبان و میهمان عنوان می‌شود. به باور محققان، گردشگری داخلی ایران اگر بخواهد به سمت پایداری سوق پیدا کند، باید درک معناداری از تجربه سفر و نحوه میزبانی و میهمانی کسب کند. ارتقای سطح سواد و فرهنگ سفر در میان لایه‌های مختلف جامعه نسبت به مسوولیت‌های شهروندی و اجتماعی‌ در قبال حفظ محیط‌های تاریخی و طبیعی، ظرفیت تحمل آنها و احترام به سنت و رسوم جامعه محلی و اختصاص بودجه کافی برای این منظور از سوی مسوولان از اصلی‌ترین نشانه‌های گردشگری پایدار است. همچنین اگر پیش از هر نوع برنامه‌ریزی، اهداف و الگوهای رفتاری مسافران شناسایی شود، می‌توان رضایتمندی گردشگران را تضمین کرد.

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در قامت اصلی‌ترین نهاد خط‌مشی‌گذار و تصمیم‌گیرنده دولتی باید در راستای فرهنگ‌سازی، نقش نظارتی، حمایتی و هماهنگ‌کننده خود را به خوبی ایفا و در واقع محوری‌تر عمل کند. بخش خصوصی درگیر در این صنعت نیز برای پر کردن خلأ آموزش لازم است با نگاه به منافع بلندمدت مادی و معنوی گردشگری پایدارتر محصولات و بسته‌هایی را طراحی کنند که در راستای توزیع منافع حاصل از آن به‌ویژه در مناطق دورافتاده‌تر باشد. رسانه‌ها نیز می‌توانند اقداماتی جهت تغییر نگاه مردم نسبت به سفر انجام دهند و به این ترتیب انتخاب مسیرهای جدید به جای مسیرهای سنتی سفر را رواج داده و از شتابزدگی و عجله در سفر بکاهند. همچنین جامعه میزبان آگاه از امکانات و منابع خود نیز می‌توانند با همساز کردن محصولات و خدمات گردشگری با نیازهای گردشگران پایدار، آنها را به بازدید مجدد تشویق و به سفیران بومی گردشگری خود تبدیل کنند.

از سوی دیگر به اعتقاد محققان، کاهش قیمت خدمات گردشگری در کشور بیش از هر چیز در گرو رشد و توسعه زیرساخت‌های گردشگری استاندارد است. افزایش زیرساخت‌ها، توان ارائه خدمات متنوع را در بعد عرضه گردشگری افزایش داده و با ایجاد رقابت و افزایش سطح عرضه، منجر به تعدیل قیمت خدمات در مقصد و در نتیجه کاهش هزینه سفر می‌شود. همچنین استقبال گردشگران از مقاصد ناشناخته‌تر و غیرسنتی سرمایه‌گذاران را به افزایش سرمایه‌گذاری در آن منطقه ترغیب می‌کند و در نتیجه افزایش زیرساخت‌ها، رقابت در این حوزه شکل می‌گیرد. در نتیجه ارتقا و گسترش خدمات و زیرساخت‌ها با افزایش سطح عرضه و رقابت، به صورت طبیعی قیمت‌ها کاهش می‌یابند. بانک‌ها نیز نهاد دیگری هستند که می‌توانند در کاهش هزینه‌ها نقش موثری ایفا کنند. آنها می‌توانند سیستمی را برای سپرده‌گذاری در حوزه گردشگری طراحی و امکانات ویژه‌ای به صاحبان سپرده ارائه کنند.

در اثر این فرآیند، کسب‌وکارهای گردشگری رونق می‌گیرند، فرهنگ صحیح سفر ترویج و در نهایت به ارزانی سفر منجر می‌شود. همچنین اختصاص دادن کمک‌هزینه سفر به افرادی که به مکان‌های کمترشناخته‌شده سفر می‌کنند، می‌تواند گامی دیگر در جهت تشویق افراد به استفاده از منافع توزیع مکانی باشد. ارائه یارانه از سوی دستگاه‌های متولی گردشگری کشور به فعالان این حوزه در بخش خصوصی و در نظر گرفتن معافیت‌های مالیاتی برای برگزارکنندگان آن، راه دیگری برای تعدیل قیمت‌ها به شمار می‌رود. به علاوه، آژانس‌های مسافرتی و مجریان تور، نیازمند بهبود بخشیدن محصولات، کیفیت آنها و خدماتی هستند که به مذاق گردشگران داخلی خوش آید و در واقع به لحاظ هزینه متنوع باشند. در واقع، توزیع مکانی چند مزیت دارد؛ افراد را به سفر کردن تشویق می‌‌کند، مکان‌ها و جذابیت‌های جدیدی از کشور را معرفی می‌کند، جامعه محلی را از مزایای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی حاصل از رفت و آمد گردشگر برخوردار می‌سازد.

از سوی دیگر طبق گزارش اتاق ایران، پتانسیل سفر با تورهای کارشناسی‌‌شده نیز علاوه‌بر کاهش هزینه‌ها به گونه‌ا‌ی موثر به کاهش معضلات و آسیب‌های ناشی از شیوه‌های رایج کنونی سفر منجر خواهد شد؛ معضلاتی نظیر انتخاب مقاصد سنتی و تحمیل بار ترافیکی در مسیرهای منتهی به آنها، تخریب محیط زیست، کاهش بهره‌وری زمانی در طول سفر، عدم کسب آگاهی کافی نسبت به مقاصد و سردرگمی در مسیرها، نبردن بهره کافی از امکانات و جاذبه‌های گردشگری مقصد و عدم برقراری تعامل شایسته با جوامع محلی به‌دلیل تفاوت‌های فرهنگی. برقراری توازن میان تعداد گردشگران، ظرفیت جاذبه‌ها و زیرساخت‌های گردشگری نیز از نظر کارشناسان و فعالان گردشگری امری الزامی است. در راستای توسعه گردشگری پایدار، باید برنامه‌ریزی فضایی و توزیع مکانی گردشگری در کشور به‌ویژه سفر به مناطق محروم از منافع بالقوه گردشگری صورت گیرد. انتشار عادلانه ثروت با مشمول کردن مناطق مختلف در مسیر جریان گردشگری، می‌تواند به حجم انبوه و بی‌برنامه سفرهای داخلی نوروز و تابستان سر و سامانی دهد، بر رضایت مسافران در دوران اوج تقاضا از کیفیت انتظار رفته خدمات ارائه شده بیفزاید، به فرهنگ و رسوم اقوام گوناگون کشور هویتی دوباره بخشد و در نهایت از تخریب محیط زیست و میراث فرهنگی کشور ممانعت به عمل آورد.

با تنوع بخشیدن به مقاصد سفر و معرفی ظرفیت‌ها و جذابیت‌های قومی، فرهنگی، تاریخی و طبیعی مسیر تقاضا به سمت دیگری هدایت می‌شود که انگیزه‌ای برای توسعه کسب و کارهای گردشگری و توسعه زیرساخت‌ها در این مناطق خواهد بود و همین عامل از سویی دیگر به جذب بیشتر گردشگران به این مناطق کمتر توسعه‌یافته از منظر گردشگری می‌انجامد. از این‌رو با مدیریت توزیع سفر به همراه فرهنگ‌سازی سفر گروهی و ارائه تخفیفات و تسهیلات ویژه برای گردشگرانی که در فصول غیرپیک سفر می‌کنند، تمام گستره جغرافیایی کشور را می‌توان زیر چتر گردشگری و منافع حاصل از آن قرار داد و به هدف توزیع مکانی سفر دست یافت. براساس این گزارش، تاثیرات گردشگری نیز وقتی خود را نمایان می‌کنند که گردشگران بیشتر از ظرفیت تحمل ادراکی و فیزیکی یک مقصد، از آن بازدید کنند. دانش زمانی و مکانی در خصوص پرتکرارترین و کم تکرارترین مسیرها و مقصدها می‌تواند کمک کند تا زمان‌ها و مکان‌هایی که پتانسیل پذیرفتن تاثیرات منفی اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی را دارند، شناسایی شوند و با تغییر زمان، مسیر و مقصدهای شلوغ به زمان، مسیر و مقصدهای جایگزین و خلوت از شدت این تاثیرات منفی کاسته شود. در واقع، درک و پیش‌بینی رفتار گردشگران و نحوه پرداخت مکانی و زمانی آنها در سفر، بخش قابل توجهی از برنامه‌ریزی مقصد محلی گردشگری خواهد بود.

چرایی بازنگری در تعطیلات

به باور کارشناسان، با مدیریت و ساماندهی ایام تعطیل در ایران از طریق کاهش وقفه اداری در بهار و وقفه آموزشی در تابستان و همچنین افزایش تعطیلات آخر هفته به دوروز و برقراری ایام تعطیل در زمستان، می‌توان به طیف گسترده نیازهای جامعه در ارتباط با گذراندن کمی و کیفی اوقات فراغت و رفتن به تعطیلات، پاسخی درخور داد. در واقع، بررسی امکان تعادل‌بخشی به توزیع مکانی و زمانی تعطیلات با تعریف کردن تعطیلات زمستانی و بازنگری در ایام تعطیل سالانه مذهبی و ملی و همچنین بازاندیشی در مورد ساعات کار سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی مختلف به کاهش اثرات منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و افزایش اثرات مثبت حاصل از نظم‌دهی تعطیلات کمک شایانی خواهد کرد. بر همین اساس، گزارش اتاق ایران 6 پیشنهاد راهبردی را در این زمینه برای خط‌مشی‌گذاران دولتی و خصوصی حوزه گردشگری ارائه کرده است.

پیشنهاد اول به روز کردن آمار است. طبق این پیشنهاد، سازمان‌های مسوول دولتی باید بتوانند برای پیش‌بینی‌های بهتر روندهای گردشگری طی ایام مختلف تعطیل، آمارهای خود را پیوسته به‌روز کنند و به گردآوری داده‌هایی مانند تعداد گردشگران داخلی، شهرها و استان‌هایی که بیشترین بازدیدکننده را داشتند، الگوهای هزینه‌کرد آنها، جاذبه‌های مورد بازدید بیشتر، وسایل نقلیه سفر، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، اثرات وارد‌شده بر بدنه اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست، بپردازند. جمع‌آوری اطلاعات جابه‌جایی برای شناسایی گلوگاه‌ها و موانع انفصال در جریان عبور و مرور از اقامتگاه به جاذبه و سایر مقاصد پیشنهاد بعدی کارشناسان در این گزارش است. با کمک سیستم‌های اطلاعاتی نظیر سیستم اطلاعاتی جغرافیایی می‌توان تراکم توزیع گردشگران را در زمان‌های مختلف شبیه‌سازی کرد. اطلاع از این موضوع که گردشگران کدام مسیرها و مقصدها را ترجیح می‌دهند می‌تواند امکانات، تسهیلات و جاذبه‌های موجود، برنامه‌ریزی برای جاذبه‌های جدید و بازاریابی آنها را بهتر تعریف کند. همچنین اطلاعات از مسیرهای جاذبه‌های گردشگری موجب شناسایی موانع منطقه، گره‌ها و مناسب‌ترین راه‌حل و مسیرها می‌شود.

این اطلاعات حتی می‌تواند کمک کند تا در همان مسیرهای رایج محصولات جدید توسعه یابد. بهره‌برداری درست از این اطلاعات می‌تواند به مثبت شدن و ماندگاری تصویر مقصد در ذهن گردشگران و همچنین هویت‌بخشی به مکان کمک کند. این کارشناسان همچنین پیشنهاد نظارت و تحلیل روندهای رفتار حمل و نقل را ارائه کرده‌اند. به باور آنها، شبکه حمل‌ونقل نقش بارزی در توسعه مقاصد پایدار و قابل زیست بازی می‌کند. به‌منظور درک تاثیرات خط‌مشی‌های موجود و برنامه‌ریزی آینده، این تحلیل‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. طراحی مسیرهای گردشگری با موضوعیت خاص و تبدیل مسیر به یک مقصد نیز پیشنهاد چهارم در این زمینه است. هر جاذبه یا مکان در یک مسیر مشخص می‌تواند حداقل برای یک بخش از مسافران به توقف بینجامد.

معافیت مالیاتی سازمان‌یافته فعالیت‌های گردشگری برای ارزان شدن بسته‌های سفر و توزیع مکانی سفر به مقاصد جدید نیز دو پیشنهاد دیگر هستند. به اعتقاد کارشناسان، توزیع مکانی سفر با ناشناخته‌ها و مقاصد غیرسنتی می‌تواند تا حد قابل توجهی از مشکلات این حوزه مانند ترافیک و حوادث بکاهد و نکات مثبتی مانند ایجاد شغل و تمرکززدایی از کلان‌شهرها را به دنبال داشته باشد. بر این اساس، برای رسیدن به این مهم علاوه‌بر تبلیغات جاذبه‌های گردشگری سراسر کشور این باور را نیز در گردشگران ایجاد می‌کند که مسیری که آنها تا مقصد اصلی خود پشت سر می‌گذارند، جزئی از مقصد سفر است که با برنامه‌ریزی می‌تواند سبب تجربه سفرهای خاطره‌انگیزتری شود.