تنش ایران و افغانستان چگونه ناگهان به نقطه جوش رسید؟
تورک فرهادی - تحلیلگر افغان مستقر در ژنو - با بیان اینکه هرگونه درگیری بین افغانستان و ایران پیامدهایی برای منطقه خواهد داشت، گفته است که نقش ژئوپلیتیکی چین و روابط این کشور با دولت طالبان نیز ممکن است در این موضوع نقش داشته باشد.
هفته گذشته تنش میان افغانستان و ایران پس از تبادل آتش سنگین در نزدیکی یک پاسگاه مرزی که منجر به کشته شدن حداقل سه نفر و زخمی شدن چندین نفر دیگر شد، بالا گرفت. به نظر می‌رسد ریشه این درگیری در یک مناقشه در حال جوشش بر سر حقوق دو همسایه بر منابع آبی مشترک است.
گزارش‌ها حاکی از آن بود که درگیری بین نیروهای امنیتی مرزی ایران و افغانستان کاهش یافته و هر دو طرف برای کاهش تنش در حال مذاکره هستند. تحلیلگران می‌گویند که کشورهای منطقه، بویژه افغانستان، نمی‌توانند یک درگیری گسترده را تحمل کنند؛ چیزی که می‌تواند با یک نزاع مسلحانه مانند آنچه در پاسگاه مرزی ساسولی ایران رخ داد آغاز شود و با جانبداری قدرت‌های منطقه ادامه یابد.
روزنامه عرب نیوز در گزارشی در رابطه با این مناقشات، نوشت که این درگیری تنها چند روز پس از آن رخ داد که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، به طالبان هشدار داد که حقوق آبی ایران از رودخانه مشترک هیرمند را نقض نکنند و به معاهده دوجانبه امضا شده در سال 1973 پایبند باشند.
رودخانه هیرمند که بیش از 1000 کیلومتر طول دارد و از افغانستان به مناطق خشک شرقی ایران می‌ریزد، به دلیل تصمیم کابل برای سدسازی برای تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی، برای تهران عامل نگرانی بوده است.
ایران در سال‌های اخیر با مشکلات فزاینده کمبود آب مواجه بوده است. این وضعیت باعث اعتراض کشاورزان در سال 2021 شد؛ زمانی که بر اساس گزارش سازمان هواشناسی ایران، حدود 97 درصد از کشور با سطحی از خشکسالی مواجه بود.
موضوع حقآبه هیرمند در 18 می بین امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان و حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی وی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
متقی روز شنبه بار دیگر با حسن کاظمی قمی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در کابل دیدار و درباره روابط دوجانبه از جمله مسائل آب گفت‌وگو کرد.
معاون سخنگوی وزارت خارجه افغانستان در توییتر خود نوشت: «وزیر امور خارجه خاطرنشان کرده که مسائل بین دو طرف از طریق گفت‌وگو و تفاهم بهتر قابل حل است.»
متقی در اوایل هفته گذشته گفته بود که طالبان به معاهده 1973 «متعهد مانده است» و افزود که «خشکسالی طولانی در افغانستان و منطقه نباید نادیده گرفته شود.»
در حالی که افغانستان با سومین سال خشکسالی خود مواجه است، این کشور در رتبه سوم فهرست نظارتی اضطراری سال 2023 که توسط کمیته نجات بین المللی تنظیم شده است، قرار گرفت که نشان می‌دهد تغییرات آب و هوایی چگونه به بحران در این کشور کمک می‌کند و آن را تشدید می‌کند.
متقی خطاب به ساکنان استان سیستان و بلوچستان ایران گفت که «افغانستان به همان اندازه در درد شما شریک است.»
وی در بیانیه‌ای که در 22 اردیبهشت صادر کرد، گفت: «از دولت ایران می‌خواهم که این موضوع حیاتی آب را سیاسی نکند. بهتر است به جای اظهارنظر در رسانه‌ها، این گونه مسائل را با تفاهم و گفت‌وگوی مستقیم حل کنیم.»
او افزود: «در دو سال گذشته، امارت اسلامی افغانستان قدم‌هایی را برای حل مشکلات قابل کنترل برداشته است. با این حال، شرایط اضطراری فراتر از توانایی‌های انسانی (به دلیل تغییرات آب و هوایی) باید درک شود و راه حلی متناسب با آن پیدا شود.»
با این حال، ظرف چند روز، تنش بین دو کشور بر سر حقآبه به نقطه جوشش رسید. مقامات طالبان ایران را متهم کردند که صبح روز شنبه تیراندازی را در مرز ولایت نیمروز افغانستان آغاز کرده است.
عبدالنافی تاکور، سخنگوی وزارت کشور افغانستان شنبه شب در بیانیه‌ای گفت: «امروز در نیمروز، نیروهای مرزی ایران به سمت افغانستان تیراندازی کردند که با واکنش متقابل مواجه شد.»
وی با بیان اینکه در این تبادل آتش دو نفر، یک نفر از هر کشور کشته شدند، افزود: «اکنون اوضاع تحت کنترل است. امارت اسلامی افغانستان از این درگیری‌ها چشم‌پوشی نمی‌کند.»
ایران به نوبه خود طالبان را به تیراندازی اول متهم کرد و خبرگزاری دولتی ایرنا به نقل از سردار قاسم رضایی، معاون فرماندهی کل انتظامی این حمله را محکوم کرد و همچنین گفت که ایران «خسارات و تلفات قابل توجهی» وارد کرده است.
به گزارش این خبرگزاری، در این درگیری دو مرزبان ایرانی کشته و دو غیرنظامی زخمی شدند و در ادامه نیز از کنترل اوضاع تا شنبه شب خبر داد.
عنایت‌الله خوارزمی، سخنگوی وزارت دفاع افغانستان در بیانیه‌ای گفت: «امارت اسلامی گفت‌وگو را راهی معقول برای هر مشکلی می‌داند. اقدامات منفی و بهانه جویی برای جنگ به نفع هیچ یک از طرفین نیست.»
افزایش تنش بین ایران و افغانستان بر سر حقوق آب در بحبوحه انباشته شدن اختلافات بین دو رژیم از زمانی که طالبان کنترل افغانستان را در سال 2021 به دست گرفتند، صورت می گیرد؛ از جمله درگیری‌های قبلی در مرزهای دو کشور و گزارش‌هایی مبنی بر بدرفتاری با پناهجویان افغان.
اگرچه ایران به طور رسمی دولت طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد، اما روابط خود را با حاکمان جدید افغانستان حفظ کرده است.
برای دهه‌ها، ایران میزبان میلیون‌ها افغانی بوده است که از درگیری‌های مسلحانه در کشور جنگ‌زده خود فرار کرده‌اند و از سال 2021 تعداد افغان‌هایی که از مرزهای غربی ایران عبور می‌کنند افزایش یافته است.
بر اساس آمار سال 2022 کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، تقریباً 600،000 افغان دارنده پاسپورت در ایران زندگی می‌کنند و حدود 780،000 نفر به عنوان پناهنده ثبت شده‌اند، در حالی که 2.1 میلیون افغان فاقد مدرک در ایران ساکن هستند.
تنش‌های پیرامون پناهجویان چندین بار به خشونت نزدیک شده، از جمله در ژانویه سال جاری، زمانی که گزارش‌هایی مبنی بر بدرفتاری با افغان‌ها در رسانه‌های اجتماعی پخش شد و مقامات طالبان را بر آن داشت تا نگرانی‌های خود را در مورد مشکلاتی که پناهجویان افغان در ایران با آن مواجه هستند، با تهران مطرح کنند.
بر اساس گزارشی که سازمان عفو بین‌الملل در ماه اوت گذشته منتشر کرد، نیروهای امنیتی ایران دست‌کم 11 افغان را به صورت «غیرقانونی» کشته‌اند.
به گفته تورک فرهادی، تحلیلگر افغان مستقر در ژنو، با وجود بالا گرفتن اصطکاک بین همسایگان، افغانستان احتمالاً به دنبال حل مشکلات از طریق مذاکرات است.وی در اظهاراتی که با عرب نیوز به اشتراک گذاشت، گفت: «طالبان از تقابل با ایران اجتناب خواهند کرد. افغانستان پس از 40 سال جنگ، خود شکننده است... تاریخ نشان داده است که افغانستان بهتر است چالش‌ها را با همسایگان خود از طریق گفت‌وگو حل کند.»
فرهادی با بیان اینکه هرگونه درگیری بین افغانستان و ایران پیامدهایی برای منطقه خواهد داشت، افزود که نقش ژئوپلیتیکی چین و روابط این کشور با دولت طالبان نیز ممکن است در این موضوع نقش داشته باشد.
پکن نیز مانند تهران، دولت طالبان را رسماً به رسمیت نشناخته است. با این حال، این کشور از نمایندگان طالبان استقبال کرده و در گفت‌وگوهای مختلف با آن‌ها شرکت کرده و در عین حال سفارت خود در کابل را نیز باز نگه داشته است.
فرهادی گفت: «چین خواهان یک افغانستان امن برای دسترسی به مواد معدنی این کشور و همچنین دسترسی به نفت و گاز ایران از طریق افغانستان است.»
او افزود: «چین از تحولاتی که ثبات نو ظهور در افغانستان را به خطر می‌اندازد ناراضی خواهد بود و به طالبان توصیه خواهد کرد که خصومت‌های مسلحانه با ایران را تشدید نکنند.»