تقلب دانشگاهی چگونه انجام می‌گیرد؟

دانشگاه‌ها، بخش بزرگی از نهاد آموزش در جامعه‌اند که کارکرد انتقال و ترویج علوم و فنون را بر عهده دارند. دانش آموختگان دانشگاهی بر مبنای گواهیی که دریافت می‌کنند، توانایی انجام امور تخصصی در حوزه دانش و فناوری را خواهند داشت. هر گونه اخلال در چنین فرآیندی، موجب می‌شود نهاد آموزش نتواند کارکرد خود را به درستی انجام دهد و در نتیجه بر دیگر اجزا و ساختارهای جامعه، تأثیر منفی بگذارد. یکی از معضلاتی که مؤسسات آموزشی و دانشگاه‌ها همواره با آن مواجه بوده‌اند، «تقلب دانشگاهی» است. این مسئله یکی از جدی‌ترین مسائلی است که به کارکرد نهاد علم آسیب می زند و گسترش آن، تهدیدی جدی تلقی می‌شود و صدمات جبران ناپذیری را به جامعه علمی وارد می‌کند.

به گفته محققان، تقلب دانشگاهی موجب می‌شود افرادی برای انجام فعالیت‌های تخصصی از سوی این نهاد معرفی شوند که صلاحیت این امور را ندارند و حوزه مسئولیتی خود را دچار خدشه یا فرسودگی می‌کنند. تقلب و سرقت علمی، در بر گیرنده هرگونه تلاش برای دریافت کمک در فعالیت‌های آموزشی، بدون گرفتن اجازه یا اقتباس کاری است که به دیگری تعلق دارد. این پدیده به فراوانی در تمامی محیط‌های آموزشی دیده می‌شود. همچنین تحقیقات انجام شده نشان می‌دهند تقلب شبیه به شکل‌های دیگری از رفتار انحرافی است. برای مثال، تقلب شامل سازوکارهای یادگیری و وزن دهی به احتمال هزینه دادن یا فایده کردن است که از طرف فشار خارجی و تمایلات شخصی برای کسب موفقیت برانگیخته می‌شود و ممکن است با مجازات‌های خاص و شدیدی بازداشته شود.

در رابطه با این موضوع، یک تحقیق علمی توسط پژوهشگران دانشگاه مازندران و دانشگاه شیراز انجام شده است که در آن پدیده تقلب دانشگاهی در میان دانشجویان از دیدگاه جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار گرفته است.

این تحقیق که به روش پیمایشی انجام شده است، از اطلاعات اخذ شده از ۴۰۱ دانشجوی دانشگاه مازندران با استفاده از ابزار پرسش‌نامه بهره گرفته است. این اطلاعات سپس با استفاده از روش های آماری و به کمک رایانه تجزیه و تحلیل شده اند.

نتایج این پژوهش نشان می دهند که مواردی چون نیازهای منفعت گرایانه، باورهای اخلاقی، مجازات غیررسمی و خودکنترلی، می توانند احتمال بروز تقلب دانشگاهی را در افراد نشان دهند.

به گفته اکبر علیوردی نیا، استاد و محقق گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی دانشگاه مازندران و همکارانش در این خصوص می گویند: «تقلب دانشگاهی در میان دانشجویان، تحت تأثیر میزان ادراک از مجازات غیررسمی، یعنی احساس گناه، شرمساری و طردشدن به‌وسیله اشخاص مهم، کاهش پیدا می‌کند».

به گفته این محققان، «هنگامی که باور اخلاقی فرد، تقلب را به‌عنوان تقابل با ارزش‌ها تلقی کند از آن پرهیز می‌کند. از طرفی، گاهی افراد براساس این که تقلب چه هزینه و یا ‌ فایده‌ای به‌همراه دارد، دست به تقلب یا پرهیز از آن می‌زنند. درنهایت دستاورد نظری این پژوهش، حمایت تجربی نسبی از تئوری‌های انتخاب عقلانی و بازدارندگی در تبیین تقلب دانشگاهی است».

بر اساس این تحقیق، تئوری انتخاب عقلانی مدعی است که انسان ها با وجود انواع محدودیت‌های زمانی، اطلاعاتی و موقعیتی، موجوداتی عاقل و کنشگر و توانا هستند و انواع هزینه‌ها و پاداش‌های یک عمل را بر حسب انواع موقعیت‌ها محاسبه می‌کنند. به این ترتیب همه رفتارهای انحرافی و در اینجا به طور مشخص، تقلب دانشگاهی، تابعی از محاسبات ذهنی افراد از هزینه‌ها و منافع ادراک شده آن رفتار در قالب شرایط موقعیتی آن عمل است.

علیوردی نیا و همکارانش اشاره می کنند، «همچنین نظریه پردازان بازدارندگی نیز معتقدند اگر مجازات شدید، قطعی و فوری باشد، یک شخصی دارای منطق، میزان سود و زیان ناشی از جرم (در اینجا تقلب) را پیش از اقدام به ارتکاب جرم اندازه می‌گیرد و در صورتی که زبان را بیشتر از سود بیند از تقضی قانون مصرف می‌شود».

از دید متخصصان، تلاش‌های پیشگیرانه معطوف به جرائم موقعیتی، شامل پنج راهبرد است: افزایش تلاش مورد نیاز برای ارتکاب جرم، افزایش ریسک حاصل از ارتکاب جرم، کاهش پاداش یا منفعت حاصل از ارتکاب جرم، کاهش تحریکات و افزایش احساس گناه و شرمساری برای ارتکاب جرم و در نهایت کاهش امکان عذرخواهی برای ارتکاب جرم.

لازم به اشاره است که این اطلاعات علمی پژوهشی در فصلنامه تخصصی «پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران» منتشر شده است. این نشریه، وابسته به دانشگاه اصفهان است.