گنبد جبلیه را بیشتر بشناسید

استان کرمان در جنوب شرق ایران واقع است و یکی از مرتفع‌ترین استان‌های کشور در ناحیه کویری و کم‌آب ایران است. این شهر در عرض جغرافیایی ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه شرقی واقع شده است . شهر کرمان به عنوان شهری تاریخی و زیبا در مرکز این استان است که شامل بناهای تاریخی بسیاری در گوشه گوشه این شهر بوده که از اصالت و ارزش هنری و معماری زیادی برخوردار است.

تاریخچه بنا

از تاریخ بنا و دلائل ساخت این گنبد مطلبی ذکر نشده است. ایرانیان معتقدند که این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز اعتقاد دارند که مزار سید محمد تباشیری است. ولی این مطلب اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می‌کنند. پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند . ولی این موضوع چندان درست به نظر نمی‌رسد چرا که  «جبلی» تحریف شده کلمه «گبری» است و طبق قواعد اشتقاقهای فارسی «گ» به «ج» بدل شده‌است . از این رو قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد «گبر» نیز گفته‌اند می‌توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است، گرچه سبک آن با سبک آتشکده ‌ها تطابق ندارد. برخی احتمال داده‌اند که بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده‌است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده‌است.این بنا در دوره هایی (از جمله دوره سلجوقی به دستور محمد بن الیاس) تعمیر شده است.

مطالعات معماری بنا

در منتهی الیه شرقی کرمان در نزدیکی دو قبرستان صاحب الزمان و سید حسین کرمان، گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده‌است. این گنبد هشت ضلعی که به گنبد گبری نیز شهرت دارد تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به ۳ متر می‌رسد. در هشت طرف آن هشت در به عرض ۲متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاه‌ها را با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یکی را باز گذاشته‌اند. سقف گنبد از آجر ساخته شده و داخل آن ظاهرا دارای تزیینات گچبری بوده که قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است. مصالح به کار رفته در دیوارها، سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است.

سرپرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می‌نویسد: «از قبرستان که رد می‌شوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و هر یال آن نیز ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و پوشش آن آجری و منتهی‌الیه آن دایره می‌باشد. این محل را جبلیه می‌نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه‌ است.» آنچه از ظاهر این بنا مشخص است این است که سقف گنبد را از آجر ساخته‌اند و داخل گنبد ظاهرا دارای تزیینات گچبری بوده که قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است.

مصالح به‌کار رفته در دیوارها سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است. گفته می‌شود در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شده‌است که مورخان و معماران دلیل استحکام این بنا را همین امر می‌دانند. ولی صحت این مطلب دقیقا به اثبات نرسیده‌است .مساحت وسیعی از محیط این بنا درختکاری شده و نوعی جنگل مصنوعی را پدید آورده است. پوشش درختان کاشته شده،  درختان سرو و کاج می‌باشد و جنگلی با نام جنگل قائم را تشکیل داده‌اند که از تفرجگاه‌های کرمان است.

گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶  توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال  ۱۳۸۳ پس از مرمت به گنجینه جبلیه (کتیبه‌های تاریخی) تبدیل شد. از کتیبه‌های موجود در این گنجینه می‌توان به کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت اشاره کرد.

از کتیبه‌های موجود در این گنجینه می‌توان به کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت اشاره کرد. این کتیبه مربوط به بنای مسجدی متعلق به سال ۴۲۵هجری قمری است که به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه در تپه موسوم به خمروتی در مزرعه آبدر ساخته شده و به سنگ عصین(رعدو برق) گردون آبدر شهرت داشت و اهالی اعتقاد خاصی به آن دارند. این کتیبه یکی از قدیمی‌ترین کتیبه‌های موجود در این گنجینه است که مربوط به بنای یادبود یک مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادی آبدر اشکان (اشکون) واقع در شهرستان بافت است.

کوچکترین سنگ قبر کشف شده در استان کرمان نیز در این گنجینه نگهداری می‌شود.این سنگ با ابعاد۲۲*۲۶  سانتیمتر و کتیبه آن شامل دو بخش است. حاشیه کتیبه که شروع آن از قسمت پایین گوشه سمت راست است شامل ۱۹ آیه و بخشی از آیه  ۱۸ سوره مبارکه آل عمران است. در پایان کتیبه در قسمت سمت چپ نام متوفی و سال وفات در یک کادر محرابی شکل قرار گرفته است بدین مضمون: هذا قبر العبد الضعیف المحتاج الی رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه. چنانکه از کتیبه سنگ برمی‌آید تاریخ وفات متوفی سال۵۴۱ هجری قمری است. در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه، سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمدعلی‌خان وزیری نویسنده تاریخ کرمان نیز به چشم می‌خورد. به گفته دکتر باستانی پاریزی مورخ معاصر کرمانی، وی در امر تالیف کتاب تاریخ کرمان با پدرش همکاری داشته‌است.

متن سنگ قبر وی به این مضمون است: وفات مرحوم مغفور آقای میرزا آقاخان خلف مرحوم میرزا احمدعلی خان وزیری طاب ثراه به تاریخ سنه۱۳۱۷ شهر شوال. در بین وقف‌نامه‌های سنگی موجود در گنجینه جبلیه، کتیبه وقف آتشکده روستای قناتغستان نیز جالب توجه است. این وقف‌نامه بعد از تخریب آتشکده، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان کرمان به این سازمان منتقل شد و هم‌اکنون در این گنجینه نگهداری می‌شود. این وقف‌نامه مربوط به سال۱۲۸۲ هجری قمری است.

اگرچه تاریخ دقیقی از این بنا در دست نیست ولی بی‌شک یکی از بی‌بدیل‌ترین بناهای شهر کرمان است چرا که در طول تاریخ معماری ایران، بسیاری از بناها ساخته شده‌اند که معمار بنا هرگز نام و نشانی را از خود به جا نگذاشته و بار تجربی دانش خود را به شاگردانش بی‌هیچ چشم داشتی منتقل کرده است. این بنا نیز همچون بسیاری دیگر برای استفاده ‌‌ی آدمیان در طول تاریخ ساخته شده و به یادگار باقی مانده است.