امروز تولد 84 سالگی سینمای ایران

تماشاگران سینمای جهان اما چنین شگفتی را در 6 اکتبر 1927 ـ یعنی 90 سال پیش و شش سال قبل از سینمای ایران ـ تجربه کرده بودند و آن هم هنگام تماشای «خواننده جاز» بود که به عنوان اولین فیلم ناطق تاریخ سینما شناخته می‌شود. ورود صدا به سینمای جهان، انقلابی در این هنر ـ صنعت پدید آورد و بسیاری از سازوکارهای سینما را تغییر داد.

به بهانه اکران اولین فیلم ناطق سینمای ایران، سراغ برخی از صدابرداران سرشناس رفتیم تا به اندازه این مجال اندک از اهمیت عنصر صدا در سینما بگوییم. متاسفانه حرفه‌هایی چون صدابرداری و صداگذاری در هیاهوی بازیگرمحور سینما مغفول می‌ماند و بویژه تماشاگران عام، خیلی به اهمیت این مسئولیت مهم در فیلم‌ها واقف نیستند.

صدا، روح تصویر است

حسن زاهدی، صدابردار قدیمی سینمای ایران که صدابرداری فیلم‌های مهمی چون خانه دوست کجاست؟ (عباس کیارستمی)، باشو غریبه کوچک (بهرام بیضایی) و اجاره‌نشین‌ها (داریوش مهرجویی) را در کارنامه دارد، درباره اهمیت صدا در سینما به جام‌جم گفت: تصویر و صدا در فیلمسازی لازم و ملزوم یکدیگرند، می‌توان گفت هم صدا روح تصویر است و هم تصویر روح صدا. بدون هر یک از اینها ما بخشی از این روح را در کالبد سینما نخواهیم داشت. برخی ممکن است بگویند بعضی از کارها مثل آثار صامت چاپلین، اصلا بدون دیالوگ بود و با موسیقی پیش می‌رفت. اما آن بخشی از سینما بود و مربوط به دوره‌ای خاص می‌شد، ولی شما هدایت تصویر روی پرده سینما را با صدا انجام می‌دهید. حتی گاهی مواقع صدا به تنهایی می‌تواند اعلام حضور کند، اما تصویر به تنهایی فقط تصویر است و بدون صدا تماشاگر انگار کمبودی حس می‌کند.

این صدابردار که در فیلم‌های رقص در غبار، چهارشنبه‌سوری، شهر زیبا و درباره الی با اصغر فرهادی همکاری کرد، افزود: ورود صدا، انقلابی را در رشته سینما ایجاد کرد که اثرات آن همچنان و تا همیشه ادامه دارد. به مرور زمان و طی همه این سال‌ها پروسه صدابرداری رشد کرده و این اتفاق در سینمای ایران هم رخ داد. درست است که با تصویر و حرکت دوربین می‌توان برخی مفاهیم را بیان کرد، اما همیشه بدون صدا تصویر چیزی کم خواهد داشت.

زاهدی که دریافت چند سیمرغ بلورین بهترین صدابرداری از جشنواره فیلم فجر را در کارنامه دارد، به معضل بیکاری اکثر صدابرداران قدیمی در سینمای ایران اشاره کرد و ادامه داد: من و همکارانم در بعد از انقلاب و برای ارتقای کیفیت صدابرداری تلاش زیادی کردیم تا «صدای سینمای ایران» در دنیا قابل قبول شد. صدا هم همچون مباحث دیگر سینما، گفتارهایی در زمینه کاری خود دارد و دارای بیان هنری و وجوهی دراماتیک است. ما سال‌ها و در فیلم‌های مختلف روی این نکات متمرکز شدیم و کار کردیم، اما متاسفانه حالا دیگر خیلی از این تجربیات و دستاوردها استفاده نمی‌شود. ارزان فروشی عده‌ای در این عرصه، باعث افت کیفی کارها شده است. بی‌احترامی به همه تهیه‌کننده‌ها نشود، اما الان سرمایه‌گذارها برای برخی مسائل تصمیم می‌گیرند و آنها هم ترجیح می‌دهند فیلم‌ها را با هزینه کمتری جمع کنند. این تعریف قشنگی نیست، اما مثل این می‌ماند که به جای تیرآهن 18 از تیرآهن 12 استفاده کنند.

صدا؛ جزیی از اجزای سینما

ایرج شهزادی از صدابرداران و صداگذاران موفق سینمای ایران است. او دانش‌آموخته رشته مهندسی صدا از دانشکده دلتا آکوستیک cop کپنهاگ و رشته صداگذاری فیلم از آمریکاست. مدرسه‌ای که می‌رفتیم (داریوش مهرجویی)، قارچ سمی (رسول ملاقلی‌پور) و آتش سبز (محمدرضا اصلانی) از جمله آثاری است که شهزادی صدابرداری یا صداگذاری آنها را انجام داده و برای این آخری برنده سیمرغ بلورین بهترین صداگذاری از بیست و هفتمین جشنواره فیلم فجر شد.

شهزادی درباره اهمیت صدا در سینما به جام‌جم گفت: اهمیت صدا در سینما مثل اهمیت هر چیز دیگری در سینماست و سینمای امروز با ترکیب همه اجزا معنی پیدا می‌کند. صدا چیزی است مثل تصویر، بازی، گریم، میزانسن، لباس، صحنه، دیالوگ یا هر چیز دیگری. از نظر من صدا این‌طوری تعریف می‌شود و فقط یکی از این اجزاست. بدون این جزء (یعنی صدا)، تعریف جامع و امروزی سینما معنی ندارد.

صداگذار فیلم جیب‌برخیابان‌جنوبی (سیاوش اسعدی) و صدابردار فیلم کافه ستاره (سامان مقدم) درباره تفاوت میان دو حرفه صدابرداری و صداگذاری هم توضیح داد: صدابرداری در صحنه، ضبط اتفاقات در صحنه فیلمبرداری است که بیشتر شامل دیالوگ می‌شود. این یک صدای خام است. در صداگذاری، اولین اتفاقی که می‌افتد این است که دیالوگ‌های ضبط شده برای مخاطب، تر و تمیز، بالانس و یکدست می‌شود تا او بتواند آنها را خوب بشنود. همچنین صداهایی که در فیلمنامه است و در صحنه وجود نداشت، باید طراحی و ضبط شود و به نسبت تصویر، صداگذاری شود. این مربوط به صداهایی است که در صحنه نیست، اما کارگردان و صداگذار آنها را تخیل و برای تکمیل قصه به فیلم اضافه می‌کند. اینها صداهایی است که ممکن است شما روی پرده سینما تصاویر آن را نبینید، اما وجود دارد و القاکننده موقعیت آن پلان است.

تا فیلم سخن نگفته باشد ...

عباس رستگارپور یکی از صدابرداران قدیمی سینمای ایران است و انبوهی فیلم در کارنامه پربارش دارد. بدوک (مجید مجیدی)، سجاده آتش (احمد مرادپور) و زیر سقف دودی (پوران درخشنده) برخی فیلم‌هایی است که او صدابرداری آنها را انجام داده است.

این صدابردار درباره اهمیت صدا در سینما به جام‌جم گفت: به نظرم، مردم بخوبی به اهمیت صدا واقف هستند. صدا نه تنها در سینما بلکه در زندگی اهمیت فراوانی دارد. شعر معروفی است که می‌گوید: «تا مرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد.» یعنی با حرف و کلام است که شما می‌توانید رابطه برقرار کنید. از کلام است که می‌توانیم پیوندهای عاطفی و روحی با دیگران داشته باشیم. پس فیلمی که حرف و کلام داشته باشد، می‌تواند مخاطب را بهتر با قصه ارتباط دهد. اهمیت صدا در سینما همان‌قدر است که تصویر اهمیت دارد. حتی گاهی احساس می‌کنم در برخی لحظات می‌توان تصویر را هم نشان نداد و مثل رادیو حرف زد و مخاطب را بخوبی تحت تاثیر قرار داد.

رستگارپور درباره مهم‌ترین ویژگی‌های یک صدابردار هم توضیح داد: بجز این مورد مهم که سیستم ضبط یک صدابردار در سینما همیشه باید به روز باشد، او باید کلام را بشناسد. یعنی در این زمینه یک صدابردار می‌تواند همکار کارگردان باشد و کلمات اضافی را تشخیص دهد. صدابردار حتی می‌تواند درباره نوع نحوه بیان کلمات توسط بازیگر به فیلمساز مشاوره بدهد تا بیننده موقع شنیدن این واژه‌ها و جملات احساس بهتری داشته باشد. گاهی اوقات نیاز است برای تاثیرگذاری، کلام و جمله‌ای در گام پایین یا گام بالا گفته شود، اینها چیزهایی است که یک صدابردار باید به آنها دقت لازم را داشته باشد. گاهی واقعا نیاز نیست شما برای تاثیرگذاری بیشتر از یک بازیگر بخواهید جمله را با صدای بلند بگوید، این کار حس بازیگر را به هم می‌زند. صدابردار باید بداند هر حسی با یک گام صدایی مفید و موثر خواهد بود. شما به عنوان صدابردار راهنما و مواظب هستید که کلام، کوتاهی یا بلندی مناسبی داشته باشد.

صدابردار فیلم‌های زادبوم (ابوالحسن داوودی) و دست‌های خالی (ابوالقاسم طالبی) ادامه داد: وقتی یک صدابردار تجربه فیلمنامه را می‌خواند، می‌تواند دخالت کند و نظراتش را درباره صدا به کارگردان بگوید. اگر فیلمساز با مقوله صدا آشنا و به توانایی‌های صدابردار هم واقف باشد، می‌تواند از تجربیات او استفاده کند. صدابردار می‌تواند همکار خوبی برای کارگردان باشد.