مسجد شیخ لطف الله اصفهان، اثری شگفت انگیز از دوران صفویه
مسجد شیخ لطف الله اثری شگفت انگیز از معماری و کاشیکاری در قرن یازدهم هجری است که ساخت آن هیجده سال زمان برده است و دوره شاه عباس اول بنا نهاده شد. معمار این بنا استاد محمدرضا اصفهانی بوده است و بخشی از کاشی کاریهای که برای تزئینات داخلی آن بکار رفته است از جنس کاشیهای معرّق است. در وصف کاشی کاریهای این مسجد تحسین برانگیز همین بس که باستان شناسان غیر ایرانی در مورد عظمت معماری آن چنین جمله قصاری بر زبان رانده اند و گفته اند: «به سختی می‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست». شیخ لطف الله ازعلمای بزرگ شیعه بود که در لبنان امروزی زندگی می کرد و دعوت شاه عباس اول را برای زندگی در اصفهان قبول کرد. در ضمن ایشان پدر زن شاه عباس اول بوده است. این مسجد به منظور تجلیل از مقام او و برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد.
مسجد شیخ لطف الله در میان زیباترین آثار تاریخی اصفهان است که چشم هر بیننده ای را میخکوب می‌کند و تحسین انسان را در قبال هنرمندانی که در انجام آن سهیم بوده اند در پی دارد. مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو واقع شده است و به واسطه کاشی کاریهای معرق داخل و خارج گنبد و کتیبه‌های بسیار زیبای خط ثلث که تعدادی از آنها به خط علیرضای تبریزی عباسی است از نظر زیبایی و ظرافت کمتر بدیلی برای آن می توان یافت. این مسجد که شاهکاری از معماری و کاشیکاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن آغاز گشت و سر در زیبای آن در سال ۱۰۱۲ هجری به پایان رسید.
سال اتمام بنای مسجد و تزیینات کاشیکاری آن و نام استاد سازنده آن در داخل محراب معرق نفیس مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی به این ترتیب ذکر شده است: عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی ۱۰۲۸. درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که شیخ لطف الله اصلاً که از مردم میس از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده اند چنانکه پدر و جد و جد اعلا و پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته اند.
پروفسور ارتور اپهام پوپ‌ایرانشناس معاصر و مشهور امریکایی که کتاب مشهود او تحت عنوان بررسی هنر ایران در شش جلد قطور تدوین شده و شهرت جهانی دارد راجع به عظمت صنعت معماری و کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله چنین نوشته است: مسجدی که در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالی قاپو قرار دارد یکی از شاهکارهای بی نظیر معماری است که در سراسر آسیا خود نمایی می‌کند. این مسجد زیبا که همچون جواهری درخشان در تاریخ معماری ایرانیان می‌درخشد مسجد شیخ لطف الله نام دارد
گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است که با ارتفاع کم پوششی مناسبی برای صحن کوچک آن به شمار می‌رود. از طرفی بلندی آن تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان بزرگ خود نمایی کند و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده است و راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‌کند. قطر دیوارها که از پنجره‌های دیوار اندازه‌گیری شده اند در حدود۱،۷۰ سانتیمتر است. دیوارهای داخلی از یک هشت ضلعی شروع می‌شود.
این هشت ضلعیها هر یک به وسیله کاشیهای طناب مانند فیروزه‌ای محصور شده اند و خطوط بسیار زیبا که از آثار علیرضا است مانند قابی هر یک از اضلاع هشتگانه را در میان می‌گیرد. این خطوط از کاشیهایی به رنگ سفید خیره کننده در میان کاشیهای آبی تیره به کار رفته است و زاویه هایی که از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل می‌دهند لکن انحنای تدریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را از نظر پنهان می‌کنند. خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادک شکل زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل می‌کند.
از عجیب‌ترین هنرهای به کار رفته در این مسجد که زاییده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ایرانی است، حل مشکل قبله در این مسجد است که در شرق میدان واقع است. پوپ در این زمینه چنین نوشته است:
… چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودی مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می ساختند، کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می چرخد، بر این مشکل فائق آمده اند؛ یعنی اگر چه ساختمان مسجد درمشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‌آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لیکن در همین دیوار محراب بنا شده است که به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فکر پی می بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمی خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نیست به نمای خارجی پیچش دارد در صورتی که گنبد کوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاویه مخالفی نشان نمی دهد.
همچنین پوپ می گوید: کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی شود، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش با شکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد.