سی و سه پل اصفهان | شاهکاری در شهر معماری ها

این پل با نظارت و هزینه یکی از سرداران به نام زمان صفویه در سال 1005 هجری بنا گردید و لقب بلند ترین پل زاینده رود را به خود اختصاص داد. الله وردی خان نام سازنده این پل است که در زمان شاه عباس صفوی دارای درجه سپهلاری بوده و بنا به برخی روایت ها این پل را به دستور پادشاه ساخته است. با مراجعه به کتاب تاریخ عالم آرای عباسی به این جملات بر می خوریم که در وصف این بنای غرور انگیز نگاشته شده و بیان داشته است: دارای چهل چشمه بوده و از هر یک آب خارج می شده است. در وصف این شاهکار بی نظیر شهر اصفهان گردشگران خارجی بسیاری نوشته و گفته اند. از جمله لرد کرزن در خاطرات خود می نویسد: انسان انتظار ندارد برای دیدن با شکوه ترین پل دنیا، باید به ایران سفر کند. و شاردن، بنای سی و سه پل را شاهکار معماری و شگفت آفرین خوانده است.

این سازه استوار بر روی زاینده رود که در زمان خود اوج علم مهندسی را در طراحی و ساخت خود جای داده است 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و شالوده ان با سنگ و آهک کار شده است و سپس با آجر و گچ بالا رفته است. این بنای عضیم عصر صفوی دارای شش معبر است. برای عبور سواره و گردونه ها راه وسط قرار داده شده و دو طرف پل که از میان گالری های زیبا می گذشته به پیاده ها احتصاص یافته یود. پشت بام های سی و سه پل از دو طرف نرده گذاری شده بود تا هنگام طغیان رود تبدیل به تفرج گاهی بی بدیل شود و آخریئ معبر هم پل های ظریفی بود که از زیر به هم متصل بودند تا هنگام کم آبی محل عبور و مرور باشند. ساختار اصلی و معماری نماد شهر اصفهان در حال حاضر تغییر چندانی نکرده و به همان شکل است.

سی و سه پل اصفهان در گذر این سال ها نام های زیادی را بر خورد دیده است که هر کدام وجه تسمیه خاصی دارد که شنیدنش خالی از لطف نیست. پل شاه عباسی به دلیل ان که دستور ساختن این پل را داده بود یکی از اسامی معروف این بنای اصفهانی است. به احترام سازنده آن، این پل را گاهی پل الله وردی خان نامیده اند و از آن جایی که این بخش معبر عبوری اهالی جلفا بوده با نام پل جلفا نیز شهره است. پل چهل چشمه و سی و سه چشمه نیز از نام های دیگر آن است که به دلیل وجود چهل چشمه در گذشته و سی و سه چشمه در زمان های بعد تر، این نام ها بر آن نهاده شده است. سی و سه پل محل اتصال چهار باغ کهنه عباسی به خیابان چهار باغ بالا و باغ هزار جریب و عباس آباد بوده است. روی این بنای شکوهنمند جشن آبریزگان و آب پاشان برگزار می شده و هموراه محلی بوده برای جمع شدن شعرا و بزرگان و رجال و حتی پادشاهان. البته یکی از مراسم مهمی که روی این ساختار بی بدیل هنرمندان صفویه صورت می گرفته مراسم گلریزان بوده است که بر سر راه پادشاه و هیئت همراه گل می ریختند و در ایام عید نوروز، هفت شبانه روز روی این پل جشن و چراغانی و پایکوبی بر قرار بوده است. ارامنه اهالی جلفا نیز مراسم خاج شویان خود را در حوالی سی و سه پل برگزار می کردند.

البته در مورد سال دقیق ساخت این بنا اختلافات فراوانی وجود دارد ولی آن چیزی که قدر مسلم است این است که شاه عباس صفوی در سال 1018 روی سی و سه پل اصفهان جشن گلریزان را انجام داده است. اما برای بهتر فهمیدن دلیل اختلافات سال اتمام این مجموعه سترگ به چند منبع تاریخی رجوع کرده و آن ها رابیان می کنیم. اسکندر بیک نویسنده تاریخ عالم آرا در تشریح وقایع سال 1011 هجری چنین آورده است: در انتهای خیابان باغی بزرگ و وسیع، پست و بلند، نه طبقه جهت خاص پادشاهی طرح انداخته بباغ عباس آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص، میان گشاده که در هنگام طغیان آب در کل، یک چشمه به نظر در می آید، قرار دادند که بر زاینده رود بسته شده هر دو خیابان بیکدیگر اتصال یابد. از سوی دیگر در تاریخ اصفهان، حاج میرزا حسن خان انصاری در شرح اتفاقات سال 1008 هجری چنین می نگارد: شاه عباس به اصفهان برگشت، اللهوردیخان را فرمود پل زاینده رود را با عمارات دیوانی بساخت. البته در ماده تاریخ این بنا سال دیگری برای ساخت دارد و در حکمی که از سال 1004 هجری به جا مانده، الله وردی خان به حکومت فارس منسوب شده است. اما با همه این احوال این معماری شکوهمند بی شک تحت نظارت الله وردی خان سپهسالار ساخته شده و بنایی است شکوهمند که اوج هنر معماری در زمان صفویه را نمایان کرده است.

از نکات تاریخی جالب درباره سی و سه پل اصفهان این است که در دوره صفویه ارامنه حق عبور از آن را نداشتند و تنها می توانستند به نزدیکی اش بیایند و با جمع شدن در میدانی در اوایل پل به تجارت و فروش و معاوضه محصولات خود با صنعتگران اصفهانی مشغول می شده اند. معمار این بنای زیبا استاد حسین بنا اصفهانی بوده که پسرش محمد رضا، معمار مسجد شکوهمند شیخ لطف الله است. پایه های سی و سه پل به گونه ای ساخته شده است که در اثر رطوبت، محکم تر و پا بر جا تر می شوند. این اثر در 15 دی ماه سال 1310 در زمره آثار ملی ایران با شماره 110 به ثبت رسید.

متاسفانه این بنای هنری و زیبا در معرض خطر قرار دارد. کندن تونل مترو و خشکی های مداوم زاینده رود باعث شده ترک های فراوانی به جان سی و سه پل بی افتد و این اثر به جا مانده از دوران پر جبروت صفویه دچار نشست شود. این ترک ها و نشست ها تنها گریبان گیر این بنای تاریخی نیست و تمام پل های ساخته معماران عصر صفوی، که بر روی زاینده رود اصفهان بنا شده اند را هدف گرفته است. اما وضعیت سی و سه پل از همه اسف بار تر است چرا که باقی پل های بنا شده بر روی زاینده رود بر بستری سنگی بنا شده اند اما برای این که سی و سه پل به عنوان یتون فقرات شهر بر روی بستری از شن و ماسه باشد زاینده رود را منحرف و قوسی شکل کرده اند. به همین دلیل پایه های پل را شمع کوبی کرده اند آن هم با عمقی در حدود 30 متر و ملات این شمع کوبی ها با هنرمندی فراوان جوری طراجی شده است که برای بقا احتیاج به آب دارند. همین امر باعث شده زوال سی و سه پل بیشتر و زودتر از باقی پل های اصفهان باشد و دل هر ایرانی وطن دوستی را به درد آورد. سی و سه پل اصفهان حتی بر روی بستر خشک رودخانه زاینده رود صلابت و زیبایی خود را فریاد می زند و هنوز هم با قدم زدن بر روی این بنای تاریخی می توان پی به عظمت و شکوه ان برد. امیدواریم هر چه سریع تر برای این نماد شهر اصفهان و شکوه و جلال دوران صفوی ایران فکری شود و بماند برای آیندگان.