خوره‌ی گلسنگ‌ها به جان تخت‌جمشید
گلسنگ‌ها، شاید مهمترین آفتی باشد که طی سال‌های اخیر به جان عظیم‌ترین و قدیمی‌ترین بنای سنگی بازمانده از گذشته‌ی تاریخ و تمدن بشری افتاده است؛ خوره‌ای که به جان نقش‌برجسته‌ها افتاده و گویی می‌خواهد تا محو شدنشان ادامه یابد.
سال‌هاست بسیاری از کارشناسان، گلسنگ و مخاطرات آن را برای تمام سازه‌های سنگی نظیر تخت‌جمشید که تمام شکوه آن به نقش‌برجسته‌هایش است، یادآور شده‌اند اما انگار در مقابل این آفت همه تسلیم شده‌اند.
صاحب‌نظران اعتقاد دارند که افزایش رطوبت در خاک و هوای محوطه‌های باستانی در کنار فقدان مراقبت‌های کارشناسی و علمی موجب رشد گلسنگ بر سنگ‌های تاریخی و در نتیجه تخریب آن می‌شود.
سرعت رشد این موجودات بسیار اندک است اما با این همه بسیاری از گونه‌های این گیاه حتی هنگامی که روی بدنه‌ای از سرسخت‌ترین جنس سنگ نیز برویند، با جذب مواد معدنی آن و انجام یک‌سری فعل و انفعالات رشد، موجب شکسته شدن بافت‌های سنگ و تبدیل آن به خاک می‌شوند؛ درنتیجه برای این موجودات مخرب فرقی نمی‌کند که سنگفرش زیر پایشان سنگ‌های باستانی بازمانده از تاریخ یک ملت باشد یا سنگی بی‌مصرف در بدنه یک کوه، آنها رفته‌رفته سنگ را خاک می‌کنند.
گلسنگ‌ها هم‌اکنون و در روزهای به‌شدت گرمی که در پیش خواهیم داشت بهتر از دیگر فصول سال بر روی سنگ‌نگاره‌های 2500 ساله تخت‌جمشید رشد می‌کنند و در هر گام بخشی از هویت و زیبایی هنر دست معماران هخامنشی را به خاک مبدل می‌کنند.
آنگونه که در شناسنامه علمی گلسنگ‌ها آمده است این گیاهان ریز نقشِ متشکل از قارچ و جلبک آنچنان سخت جان هستند که در زیستگاه‌هایی به‌مراتب گرم‌تر از تابستان و سردتر از زمستان استان فارس مانند کویرهای خشک و سوزان و تا دمایی فراتر از 80 درجه سانتیگراد و سرمای خشک و منفی 70درجه قطب جنوب نیز به‌راحتی جان سالم به در می‌برند؛ پس بیهوده است، اگر کسی بر این تصور باشد که گلسنگ‌ها به‌خودی خود دست از سر و روی مجموعه کاخ‌های هخامنشی بر خواهند داشت.
مکانیسم‌های شیمیایی تخریب سنگ‌ها توسط گلسنگ‌ها نسبتا پیچیده است. ترکیبات مختلفی شناسایی شده که حین رشد و نمو گلسنگ تولید و به بیرون ترشح می‌شود که این ترکیبات غالبا اسیدی بوده و موجب حل شدن بستر سنگی که متشکل از موادمعدنی است؛ می‌شود و از سوی دیگر ترکیباتی نیز تولید و ترشح می‌شود که قادر به استخراج کاتیون‌ها از بسترهای سنگی است؛ در نهایت مجموع این عوامل بیولوژیکی به همراه عوامل فرسایش شیمیایی و فیزیکی موجب تخریب صخره یا سنگ می‌شود.
نتیجه همین پژوهش‌ها و اتفاقات رخ داده در تخت‌جمشید ثابت می‌کند که باید نظرات کارشناسی و علمی برای جلوگیری از تخریب بیش از پیش بناهای باستانی سنگی کشور را جدی گرفت؛ نظریه‌هایی که بنا بر آنها باید برای جلوگیری از رشد و توسعه گلسنگ‌ها بر دیواره‌های بناهایی مانند تخت‌جمشید، سنگ‌های تاریخی آنها را به شکل کارشناسی و علمی عایقکاری کرد؛ چرا که بسیاری از بناهای سنگی و پراهمیت دنیا در ایتالیا و یونان نیز به مشکلاتی از همین دست گرفتار هستند، اما در این کشورها با استفاده از متدهایی پیشرفته و علمی، مانع از رشد گلسنگ‌ها بر بدنه بناهای تاریخی خود شده‌اند.
مدیر پایگاه تخت‌جمشید و پاسارگاد در گفت وگو با ایسنا با بیان اینکه گلسنگ‌ها در قالب یک برنامه مطالعاتی در این دو مکان تاریخی از سال‌ها قبل کلید خورده است، گفت: فاز نهایی مطالعات در حال انجام است.
حمید فدایی با ابراز امیدواری از اینکه در سال جاری فاز نهایی شناسایی انواع گونه‌های گلسنگ بر روی آثار سنگی تخت‌جمشید و پاسارگاد به اتمام برسد، خاطرنشان کرد: با اتمام مطالعات، یک اطلس از پراکندگی انواع گونه‌های گلسنگ در این دو مکان تاریخی منتشر خواهد شد.
وی ادامه داد: برحسب شناسایی انواع گلسنگ‌ها است که می‌توان اطمینان داشت که راهکاری مناسب و علمی برای کنترل آن انتخاب کرد.
مدیر پایگاه تخت‌جمشید و پاسارگاد با تصریح بر این نکته که براساس نتیجه مطالعاتی که تاکنون انجام شده، با یک فرسایش گسترده از انواع گلسنگ‌ها در این دو مکان مواجه نیستیم، اظهار کرد: آنقدر که عوامل محیطی بر فرسایش آثار سنگی تخت‌جمشید و پاسارگاد تاثیرگذارند، گلسنگ‌ها اثر ندارند.
فدایی بیان کرد: موضوع پاکسازی گلسنگ‌ها به شکل مکانیکی در سال‌ها قبل دنبال شده بود اما اطلاعات شناختی حاکی بر این نیست که لزوما ابزار مکانیکی می‌تواند بر پاکسازی این پدیده اثرگذار باشد.
وی با یادآوری این نکته که گلسنگ‌ها رویش بسیار خفیفی در حد میکرون دارند و دریک فرآیند دراز مدت و چند صد ساله اثر خود را نشان می‌دهند، گفت: گونه‌هایی از گلسنگ‌ها که در تخت‌جمشید و پاسارگاد رویش دارند، از گونه‌های مخرب نیستند اما در این باره هم کنترل برای نمونه‌های کم‌خطر دنبال خواهیم کرد.
مدیر پایگاه تخت‌جمشید و پاسارگاد با تاکید بر اینکه تا داده‌های شناختی ما کامل نشود نمی‌توان رویکرد علمی مطلوبی را در پیش گرفت، یادآور شد: در حال حاضر با یکی از متخصصین در حوزه گلسنگ شناسی از پژوهشگاه علمی صنعتی کشور و متخصصینی از اسپانیا مطالعات را دنبال می کنیم تا به یک نتیجه واحد برسیم.
فدایی همچنین خاطرنشان کرد: به دلیل گستردگی بیشتر سطوح سنگی در تخت‌جمشید میزان گلسنگ‌ها بیشتر مجموعه تاریخی پاسارگاد است اما به لحاظ آسیب در یک سطح قرار دارند.
کارشناسان معتقدند یکی از بهترین راهکارهای کاستن از سطح تخریب بناهای تاریخی سنگی مانند آنچه از زمان هخامنشیان بازمانده و از سنگ ساخته شده، کم کردن از میزان رطوبت هوای منطقه است؛ حال آنکه علی‌رغم خشکسالی‌های اخیر، احداث سد سیوند در بالادست 2 مجموعه‌ی جهانی پاسارگاد و تخت‌جمشید، بستر ساز رطوبتی بیشتر بود که زمینه را برای رشد گلسنگ‌ها مساعد کرد.
اگر روزگاری گلسنگ‌های انسانی بناهای تاریخی برجا مانده از دوران هخامنشیان را با لودر و بلدوزر تهدید می‌کرد و موجب دلشوره‌های فراوان برای همه دوستداران تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران شده بود، امروز گلسنگ‌های طبیعی به جان این اثر باستانی افتاده است و اگر تدبیری درست اندیشیده نشود، به‌حتم آینده‌ی خوبی در انتظار بزرگترین و قدیمی‌ترین سازه‌ی سنگی جهان نخواهد بود.