سد سست تحریم و دیپلماسی خروشان ظریف

یک ماه پیش در دهم مرداد، وزارت خزانه‌داری آمریکا به دستور رئیس‌جمهوری آمریکا، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران را تحریم کرد؛ اقدامی که مایک پمپئو وزیر امور خارجه ایالات متحده آن را به خاطر سخنگوی نخست جمهوری اسلامی بودن ظریف دانست و البته با واکنش‌های مختلف در داخل و خارج همراه بود. اعمال تحریم‌های متعدد و رنگارنگ، اقدامی نبود که موجب شگفتی همگان شود بلکه تحریم بی سابقه علیه مسئول دیپلماسی یک کشور و تعارض واضح و آشکار آن با حقوق بین‌الملل، مساله‌ای بود که انتقادات و اعتراضات بسیاری را نسبت به کاخ سفید همراه کرد.

تحریم‌ ظریف از سوی آمریکا البته با پاسخ واحدی در تهران روبه‌رو شد؛ در همان روزهای نخست از مقامات کشوری تا فرماندهان لشکری و از رئیس‌جمهوری و رئیس‌ مجلس تا فرمانده نیروهای قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به دیدار سکاندار دستگاه دیپلماسی کشور رفتند و ضمن محکومیت بی‌سابقه آمریکا، از محمدجواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران حمایت کردند.

حمایت‌ها از ظریف مختص به دایره مقامات ایران باقی نماند و از چهره‌های بین‌المللی تا عالی‌ترین مقام اجرایی سازمان ملل متحد و از مسئولان کشورها تا دبیرکل حزب‌الله لبنان، همگی اقدام آمریکا را رد و خواستار خویشتنداری طرفین و دوری‌گزینی از افزایش تنش‌ها شدند.

با وجود این حمایت‌ها، سوالاتی در برخی از تحلیلگران مسائل سیاست خارجی و کارشناسان روابط بین‌الملل به وجود آمده بود و آن، اینکه آیا برخی از کشورها همانطور که به نوعی به تحریم‌های یکجانبه و زورمدارانه ایالات متحده علیه ایران تن دادند و مناسبات اقتصادی‌شان را با ایران به طور قابل توجهی کاهش دادند، در تحریم وزیر امور خارجه ایران نیز همراه با واشنگتن خواهند شد و اینکه تحریم ظریف به عنوان پیشران دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی تا چه اندازه می‌تواند سیاست خارجی ایران را ناکارامد و بلااستفاده کند؟

سد سست تحریم مقابل دیپلماسی خروشان ظریف

۱۰ سفر به ۹ کشور و طی مسافت ۴۳ هزار و ۸۹۷ کیلومتر در ۱۸ روز پاسخ فعالانه محمدجواد ظریف و دیپلماسی پویای ایران به تحریم‌ وزیر امور خارجه ایران از سوی ایالات متحده بوده است. ظریف در روزهایی تحریم شد که او به تازگی از یک تور فشرده دیپلماتیک در نیویورک، کاراکاس، لاپاز و داکار به تهران برگشته بود. او در دیداری که در نیویورک به درخواست "رند پال"، سناتور جمهوری‌خواه آمریکا داشت، به گونه‌ای فهمیده بود که عدم دیدار با رئیس‌جمهوری آمریکا ارمغانی جز تحریم را برای او به همراه نخواهد داشت.  

۱۰ روز نخست پس از تحریم، صرف دیدارهای عمدتا داخلی ظریف شد. او در این مدت طیف متنوع و رنگارنگی از دیدارها و ملاقات‌ها را انجام داد؛ از میزبانی رئیس‌جمهوری، رئیس مجلس، فرمانده نیروهای قدس سپاه پاسداران، رئیس دفتر ریاست‌جمهوری و وزیر اطلاعات تا نمایندگان مجلس، نمایندگان اصحاب رسانه و گروه‌های مختلف مدنی. او البته در این مدت، در چند سخنرانی نیز حاضر شد و به تشریح سیاست‌های دستگاه دیپلماسی پرداخت. با این وجود، ظریف در این مدت بیکار نماند و برنامه‌ریزی‌هایی برای دور جدیدی از رایزنی‌ها و تحرکات دیپلماتیک طراحی کرد.

در این چارچوب، وزیر امور خارجه از بیستم مردادماه تا به امروز، دو تور اروپایی و آسیایی، دو سفر برای پیگیری مناسبات و روابط دوجانبه و یک سفر در حاشیه یک اجلاس مهم بین‌المللی داشته است. به عبارت دیگر، ظریف در ۱۸ روز، ۱۰ سفر به دوحه، کویت، هلسینکی، استکهلم، اسلو، پاریس، بیاریتز، پکن، توکیو و کوالامپور انجام داده است که می‌توان آن را در تاریخ دیپلماسی ایران در تمامی ادوار بی‌سابقه دانست.

ظریف در این سفرها، با 6 رئیس دولت اعم از رئیس‌جمهوری و نخست‌وزیر (فنلاند، سوئد، نروژ، فرانسه، ژاپن و مالزی)، یک پادشاه (قطر)، یک ولیعهد (کویت)، یک رئیس مجلس (سوئد)، ۱۰ وزیر امور خارجه (قطر، کویت، فنلاند، سوئد، نروژ، فرانسه، چین، ژاپن، مالزی و لیبی)، چهار وزیر امور اقتصادی و تجاری (فنلاند، سوئد، نروژ و فرانسه)، یک رئیس کمیسیون سیاست خارجی و امور دفاعی (نروژ) و یک نخست‌وزیر پیشین (کارل بیلت – سوئد) دیدار کرده است که به تنهایی نشان می‌دهد که انجام سفرهای ظریف، به انجام دیدارهای دم‌دستی و در سطح مقامات میانه و اجرایی اختصاص نداشته و برخلاف آن، وی دیدارهایی را در عالی‌ترین سطوح و در بهترین کیفیت ممکن انجام داده است.

طیف کشورهای مقصد ظریف نیز از تنوع قابل توجهی برخوردار بوده‌اند؛ دو کشور در منطقه خلیج فارس، چهار کشور اروپایی و سه کشور در منطقه شرق. مسائل مورد رایزنی شامل موضوعات مختلفی بوده‌اند که مناسبات و روابط دوجانبه، امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس، آخرین وضعیت اجرای برجام از سوی کشورهای باقی مانده در آن، تامین منافع ایران، فروش نفت و بازگشت درآمدهای حاصل از آن به کشور، آزادی کشتیرانی و تامین امنیت آبراهه‌های بین‌المللی و تلاش برای کاهش بحران در خاورمیانه از مهمترین آنها بوده‌اند.

ظریف نخستین سفرهای خود را از همسایگان ایران شروع شد که می‌توان را نشان دهنده جایگاه رفیع کشورهای منطقه در مختصات سیاست خارجی ایران قلمداد کرد. همچنین ظریف به ۹ کشوری که سفر کرده، پنج کشور در قاره آسیا حضور داشته‌اند که می‌توان این ارزیابی را داشت کشورهای آسیایی در دوره خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، برخلاف برخی پیش‌فرض‌ها و قضاوت‌ها، وزن و اهمیت بیشتری را در دیپلماسی ایران یافته‌اند و وزارت امور خارجه تلاش می‌کند با افزایش رایزنی‌ها با کشورهای مختلف به طیف شرکای خود تنوع بیشتری ببخشد. با این وجود، همچنان کشورهای اروپایی از اهمیت پیشین برخودار هستند و ظریف پنج بار به شهرهای مختلف در قاره سبز سفر کرده است.

ناگهانی اما مهم

مهمترین و غیرمنتظره‌ترین سفر از ۱۰ گانه سفرهای ظریف در ۲۰ روز گذشته را می‌توان به سفر ناگهانی وی به "بیارتیز" فرانسه و در حاشیه نشست سران هفت کشور صنعتی موسوم به گروه هفت (G 7) دانست. این سفر در حالی صورت گرفت که ظریف کمتر از ۳۰ ساعت قبل در فرانسه حضور داشت و وقتش را مصروف رایزنی‌های فشرده با مقامات عالی فرانسوی مانند مکرون کرده بود. با این حال، درست در زمانی که همگان در انتظار شنیدن خبر ظریف به شرق دور بودند، او به جای پکن به بیارتیز رفت و دیدارهای دیپلماتیک خود را با اندکی تفاوت، جابجا کرد.

سفر به بیارتیز در حالی صورت گرفت که این شهر ساحلی نزدیک به اسپانیا که در جنوب غرب فرانسه قرار دارد، از دو روز قبل میزبان سران کشورهای عضو گروه هفت بود و همزمان با حضور ظریف، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا نیز در آنجا حضور داشت. سفر پیشین ظریف به پاریس و رایزنی‌های او با رئیس‌جمهوری فرانسه، تحرکات فشرده مکرون با مقامات ایرانی و آمریکایی و تلاش‌های او برای مهیا ساختن دیداری میان مقامات ایران و آمریکا در سطح روسای جمهور به اهمیت این سفر می‌افزود و موجب شد تا برخی‌ها انجام این سفر در راستای دیدار هیات‌ ایرانی و آمریکایی ارزیابی کنند؛ ارزیابی‌ که البته اشتباه از آب درآمد و ظریف هیچ دیداری با آمریکایی‌ها در هیچ سطوحی انجام نداد.

همچنین وزیر امور خارجه در این سفر، رکوردی به رکوردهای پیشین خود افزود. چهار ساعت رایزنی فشرده در جلسه‌ای که امانوئل مکرون و وزرای امور خارجه و اقتصاد فرانسه از یک طرف و محمدجواد ظریف، سیدعباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه و بهرام قاسمی سفیر ایران در فرانسه در طرف دیگر آن بودند، رکوردی بود که رئیس دستگاه دیپلماسی در آن دیدار از خود بجای گذاشت و طولانی‌ترین زمان رایزنی رئیس‌جمهور فرانسه با یک مقام ایرانی را ارتقا داد.

پیشتاز در دیپلماسی عمومی

یکی از موضوعاتی که خشم مقامات آمریکایی از سفرهای محمدجواد ظریف به نیویورک را موجب می‌شد که به محدودیت او به ساختمان و در ادامه، تحریم وی منجر شد؛ مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و دیدارهای مختلف ظریف با گروه‌های مختلف تاثیرگذار آمریکایی بود. این موضوع بارها موجب انتقاد همتای آمریکایی ظریف شده بود و پمپئو از تریبون‌های مختلف، مخالفت خود را با مصاحبه، سخنرانی‌ها و دیدارهای وزیر امور خارجه اعلام کرده بود.

تحریم ظریف موجب تغییر رویه او نشد. رئیس دستگاه دیپلماسی در ۱۰ سفری که انجام داد، تنها به دیپلماسی رسمی در سطح عالی اکتفا نکرد و همچون سفرهایش به نیویورک، هم با رسانه‌های مطرح اروپایی و آسیایی مصاحبه کرد، هم در اندیشکده‌های معروف اروپایی و آسیایی سخنرانی داشت و هم دیدارهایی با برخی از افراد موثر در عرصه سیاست خارجی این کشورها انجام داد.

او در این چارچوب، با هشت رسانه معتبر ملی و بین‌المللی از جمله الجزیره انگلیسی، یورونیوز، فرانس‌پرس، فرانس۲۴ و برناما و... مصاحبه کرد، در پنج اندیشکده معتبر شامل دفتر ابتکار مدیریت بحران در فنلاند، موسسه صلح و امنیت استکهلم (سیپری)، موسسه امور بین‌المللی نروژ، موسسه مطالعات راهبردی و بین‌المللی مالزی و موسسه امور بین‌المللی ژاپن به تشریح سیاست‌های ایران در عرصه بین‌المللی و همچنین تبیین آخرین تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخت.

دیپلماسی ادامه دارد...

ظریف در حالی در کمتر از ۲۰ روز، یک رکورد بی‌سابقه - که به نظر می‌رسد تا مدت‌ها از سوی دیگران دست نخورده باقی بماند - از خود به جای گذاشت که به طور میانگین از هر دو روز، یک روز را در حال انجام ماموریت بوده است. با این وجود، ابتکارات ظریف مسبوق به سابقه و معطوف به تحریم‌ها نیست کما آنکه او در ماه‌ها و سال‌های پیشین سکانداری‌اش در دستگاه دیپلماسی، تحرکات چند وجهی و جدیدی را نه تنها در برجام بلکه در عرصه‌های مختلف به یادگار گذاشته بود که به طور مثال می‌توان به طرح چهار ماده‌ای جمهوری اسلامی ایران برای حل بحران سوریه و یمن و همچنین مقابله با سیاست‌های خصمانه آمریکا اشاره کرد.

در همین چارچوب، این ۱۰ سفر را نباید نشان و واکنشی به تحریم‌ها دانست بلکه به درستی نشان داد که دیپلماسی و چندجانبه‌گرایی همچنان سد محکمی برابر یکجانبه‌گرایی، قلدرمآبی، زورگویی‌ و رفتارهای گذشته ایالات متحده است.

دیپلماسی خروشان ظریف در دوران پسا تحریم، همچنان پویا و با نشاط در حال طی کردن مسیر رودخانه طویل سیاست خارجی است و اینک پس از طی کردن ۱۰ ایستگاه، روز دوشنبه در یازدهمین ایستگاه خود به مسکو می‌رسد تا رایزنی‌های ایران و روسیه درباره آخرین تحولات مربوط به توافق هسته‌ای و منطقه غرب آسیا و... مورد رصد و بررسی قرار گیرد. در همین چارچوب، برخی دیگر از کشورها در جنوب شرق آسیا، قفقاز و آسیای مرکزی و همچنین آفریقا از دیگر مقاصدی هستند که ظریف در آینده‌ای نه چندان دور به آنها سفر خواهد کرد.