وجود ۳ گسل فعال در اطراف دریاچه ارومیه

 دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران، بزرگترین دریاچه آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا. اینها توصیفاتی است که از این دریاچه شور می‌شود. این دریاچه از اواسط دهه 80 شروع به خشک شدن کرد و "خشکسالی"، "احداث بزرگراه بر روی دریاچه"، "استفاده بی‌رویه از منابع آب حوضه آبریز دریاچه"، "کاهش بارش برف و باران در سال‌های اخیر" و "احداث سد" تنها بخشی از دلایل زوال آن است.

"ارومیه" به غیر از خشک شدن، گسل‌ نیز دارد که بر اساس داده‌های ژئوفیزیک از سال 2006 تا 2018 زلزله‌های متعددی از 4.9 تا کمتر از 2 ریشتر در این منطقه به ثبت رسیده است. این داده‌ها در حالی گزارش می‌شود که در خصوص اینکه در کف این دریاچه گسل وجود دارد یا خیر، اظهار نظرهای متفاوتی از سوی محققان این حوزه ارائه شده است.

ولی دکتر بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و مدیر بخش زلزله این مرکز تاکید می‌کند که هر چند که عدم رخداد حتی خرد لرزه‌ها وجود گسل را منتفی نمی‌کند، ولی حداقل در مورد فعالیت لرزه‌ای آن دید کارشناسی خوبی را ارائه می‌دهد.

وی با بیان اینکه مسلما در نوار شمالی دریاچه و جنوب غربی آن در خارج از مرز آبی دریاچه، گستره‌های فعال تکتونیکی وجود دارند، بر انجام مطالعات ژئوفیزیکی و دستگاهی در اطراف دریاچه و بر روی آن به منظور ارائه اظهار نظر علمی در این خصوص تاکید دارد.

مرثیه‌ای برای بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه

علی بیت‌اللهی دریاچه ارومیه را یکی از با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های آبی جهانی توصیف کرد و افزود: این دریاچه با توجه به تغییرات اقلیمیاز یک طرف و از آن مهمتر با توجه بهعدم مدیریت صحیح منابع آب و شیوه‌های نامناسب آبیاری سنتی و نوع کشت و زرعکه چنین روش‌هایی نیاز به مصرف بالای آب دارد، از منابع آبی طبیعی خود بی‌بهره مانده و امروز با بحران خشک‌شدگی مواجه شده است.

وی ادامه داد: دریاچه ارومیه در حد ارتفاعی حدود 1270 متر قرار گرفته و کوه‌ها و تپه‌هایی این پهنه آبی را در میان گرفته و متوسط عمق آن در گذشته در حدود 6 متر بوده است.

بیت‌اللهی با بیان اینکه افتادگی دریاچه ارومیه منشاء تکتونیکی دارد، در این باره توضیح داد: این دریاچه بنا به اعتقاد تعدادی از زمین شناسان، بقایای اقیانوس حد فاصل قاره‌های شمالی و جنوبی زمین در دوران‌های گذشته است. همچنین احتمال داده می‌شود که عملکرد گسله پوشیده در غرب دریاچه موجب فروافتادگی و تشکیل حوضه آبی دریاچه شده است.

به گفته مدیر مرکز زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، این دریاچه در یک افتادگی بسته قرار گرفته که در گذشته طول آن بالغ بر 120 کیلومتر و پهنای آن بین 15 تا 50 کیلومتر متغیر بوده و مساحت آن در گذشته به بیش از 5 هزار کیلومتر مربع می‌رسیده است.

وی اضافه کرد: بر اساس آمارهای موجود، میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در سال آبی 52-1351 معادل 697.7 میلیون متر مکعب بوده که این مقدار در سال آبی 93-1292به بیش از 2400 میلیون متر مکعب رسید.

تصویر 1-گودی حوضه آبی دریاچه ارومیه و بسته بودن آن به صورت محاطی توسط ارتفاعات

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تاکید کرد: دریاچه ارومیه با منشا تکتونیکی در قسمتی از پهنه خرد شده بین صفحات "عربستان" و "اوراسیا" و ریز ورقه‌های ایران و ترکیه در امتداد یک سیستم فعال از گسل‌های منطقه تشکیل شده است.

وی اضافه کرد: با توجه به فقدان رسوبات دریاچه‌ای در پیرامون دریاچه می‌توان گفت که این دریاچه در گذشته نیز چندان بزرگ نبوده است و به صورت تالاب کوچک و کم عمق بوده که بتدریج بزرگ شده است. گمانه‌های حفر شده در داخل دریاچه و در مسیر آزاد راه "شهید کلانتری" نیز نشان می‌دهد در لایه‌های کف دریاچه رسوب نمکی وجود ندارد.

بیت‌اللهی ادامه داد: از این رو به نظر می‌رسد دریاچه ارومیه در ابتدا دارای آب شیرین بوده و نمک‌ها به تدریج از سایر نقاط در آن جمع شده و تدریجا بر اثر تبخیر بر غلظت آن افزوده شده است.

وجود یا عدم گسل در دریاچه ارومیه

وی در پاسخ به این سوال که آیا دریاچه ارومیه فاقد گسل است، پاسخ داد: قطعا زون شمال‌غرب ایران، گستره‌ای فعال از نظر لرزه زمین‌ساختی است؛ گسله کاری و لرزه‌زای "شمال تبریز" که در ادامه به خاک کشور ترکیه نیز امتداد پیدا می‌کند. علاوه بر آن حوالی دریاچه دارای شاخه‌های فرعی متعدد است که مهمترین عارضه تکتونیکی منطقه به شمار می‌رود.

بیت‌اللهی اضافه کرد: در نقشه‌های زمین‌شناسی ناحیه با مقیاس‌های مختلف، یکدستی مناسبی در موقعیت، طول و نام گسل‌ها مشاهده می‌شود. این نقشه‌ها بر اساس دو فایل رقومی از گسل‌های منطقه تهیه شده است.

تصویر 2-نقشه گسل‌های منطقه (بر اساس کار نبوی، آئین‌نامه 2800)

به گفته وی در تصویر فوق موقعیت گسل‌های اطراف دریاچه، معرف تکتونیزه بودن زمین است و در این نقشه مشاهده می‌شود که در غرب دریاچه ارومیه گسل ممتدی با راستای تقریبی شمال – جنوبی به نام "گسل ارومیه" یا "گسل زرینه‌رود" رد می‌شود.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به گسل ارومیه، خاطر نشان کرد: این گسل بنابه اعتقاد برخی از زمین‌شناسان تنها گسلی است که از نزدیکی دریاچه و یا در برخی قطعات از داخل محدوده دریاچه ارومیه عبور می‌کند.

این محقق حوزه زلزله، ادامه داد: گسل "ارومیه" بر اساس اختلاف ضخامت لایه‌های رسوبی در دو طرف دریاچه و با توجه به افتادگی دریاچه و وجود ارتفاعات در ضلع غربی آن گمان زده می‌شود که از راستای گسل شمال تبریز در حوالی ماکو جدا شده و به سمت شهر ارومیه گسترده شده است.

به گفته وی، گسل ارومیه گسلی پوشیده و پنهان است که اثرات آن بر خشکی به درستی شناسایی نشده است.

تصویر 3-گسل‌های منطقه (بر اساس کار حسامی، پژوهشگاه زلزله)

وی در عین حال به تصویر فوق اشاره کرد و یادآور شد: در تصویر بالا نقشه دیگری از گسل‌های اطراف دریاچه ارومیه (بر اساس کار حسامی)، نشان داده شده است. در این نقشه گسل احتمالی و غرب دریاچه ارومیه جانمایی نشده است و گسل شناخته شده دیگری نیز وارد محدوده آبی دریاچه نمی‌شود.

بیت‌اللهی اظهار کرد: در نامگذاری گسل‌های اطراف دریاچه ارومیه هرچند که ضابطه مشخصی وجود ندارد و یک گسل گاه با چند نام معرفی شده است، اما باید از امتداد گسل شمال تبریز در شمال دریاچه ارومیه که با نام گسل "میشو"نیز از آن یاد شده است، نام برد که تاثیر بسزایی در تکتونیک منطقه دارد.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه در راستای این گسل چند شاخه گسل تفکیک یافته‌اند که هر چند بسوی دریاچه ارومیه گستردگی دارند، ولی ادامه آنها در کف دریاچه به هیچ وجه شناسایی نشده است، افزود: در نقشه‌ها نیز حتی به صورت احتمالی رد گسل در کف دریاچه علامتگذاری نشده است.

وی ادامه داد: گسل عبوری از مجاورت آذرشهر، گسل "صوفیان" که در مجاورت صوفیان در حوالی شهر مرند است،گسل "تسوج" در ضلع شمالی دریاچه با راستای تقریبی شرقی – غربی از جمله گسل‌های نزدیک به محدوده آبی دریاچه ارومیه هستند.

بیت‌اللهی خاطر نشان کرد: علاوه بر گسل‌های واقع در نیمه شمالی دریاچه که پهنه تکتونیکی فعالی را در این ناحیه تشکیل می‌دهند، در جنوب دریاچه و در سمت جنوب شرقی آن حوالی شهرهای "مراغه" و "بناب" چند قطعه گسل کوچک شناسایی شده است. در جنوب غربی دریاچه و در شمال شهرهای پیرانشهر و نقده نیز گسل‌های شناخته شده‌ای در نقشه‌های 2 و 3 جانمایی شده‌اند؛ اما همان گونه که مشاهده می‌شود امتداد این گسل‌ها به سمت مجاورت مرز دریاچه ارومیه، شناسایی نشده است.

بررسی لرزه‌های ثبت شده در منطقه دریاچه ارومیه

بیت‌اللهی یکی از روش‌های دستگاهی که بر اساس آن می‌توان چشمه‌های فعال لرزه‌ای (گسل‌های فعال) را تعیین محل کرد، تعقیب روند رخداد زمین لرزه‌های خرد و بزرگ دانست و گفت: بر همین اساس با هدف شناسایی گسل‌های احتمالی مدفون و فعال در محدوده دریاچه ارومیه (محدوده تجمع آب دریاچه) زلزله‌های بالای 2.5 از اول سال میلادی 2006 تا حال حاضر (1/7/2018) گردآوری شده است.

وی اضافه کرد: محدوده چهارگوش انتخاب شده برای جانمایی زلزله‌های دریاچه ارومیه مستطیلی به طول 200 کیلومتر در راستای شمالی – جنوبی و عرض 100 کیلومتر در سوی شرقی-غربی است. در این چهارگوش 393 زمین‌لرزه با بزرگی 2.5 و بزرگتر از آن بر اساس گزارش موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران جانمایی شد که مشخصات آماری آن در شکل 4 آورده شده است.

شکل4- مشخصات آماری زلزله‌های بالای 2.5 محدوده دریاچه ارومیه

به گفته این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بر اساس آمارهای موسسه ژئوفیزیک، 14 زلزله با بزرگی 4 تا 4.9 در این چهارگوش این منطقه جانمایی شده است. 112 زلزله با بزرگی بین 3 تا 3.9 و مابقی زمین‌لرزه‌های کوچکتر از 3 هستند.

بیت‌اللهی تاکید کرد: خردلرزه‌ها شاید بصورت منفرد و مجزا فاقد ارزش مهندسی باشند، اما جانمایی آنها و توزیع ناحیه‌ای آنها مسلما از نظر شناسایی قطعات گسلی فعال ولو مخفی و شناسایی‌نشده می‌تواند بسیار مفید واقع شوند.در مطالعات تحلیل خطر زلزله یکی از روش‌های تعیین چشمه‌های لرزه‌ای، تجمع خرد لرزه‌ها یا زلزله‌های متوسط بزرگ بدون تعیین محل گسل‌های شناخته شده است.

شکل5- زمین لرزه‌های بالای 2.5 در چهارگوش 200 در 100 کیلومتری پوششی دریاچه ارومیه

وی با بیان اینکه در تصویر فوق، فعالیت لرزه‌ای در شمال دریاچه بواسطه وجود گسل‌های متعددی که از آنها در این مصاحبه نام برده شد، مشهود است، ادامه داد: در جنوب غربی دریاچه در محدوده بین ارومیه و پیرانشهر نیز که گسل‌های متعددی در آن شناسایی شده است، تجمع زلزله‌ها قابل مشاهده است. از این تصویر چنین بر می‌آید که فعالیت گسلی در کف دریاچه قابل شناسایی نیست و بر اساس حداقل توزیع زمین لرزه‌های نوین دستگاهی که جانمایی آنها دارای دقت قابل قبولی است، می‌توان گفت احتمال وجود گسل در کف دریاچه منتفی است.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی خاطر نشان کرد: توزیع زمین لرزه‌های یک دهه اخیر، در راستای غربی دریاچه، وجود گسل پوشیده و احتمالی عبوری از مجاورت شهر ارومیه و در غرب دریاچه را نیز با ابهام همراه می‌کند که در شکل 5 بوضوح می‌توان نبود لرزه‌ای را در این نوار مشاهده کرد.

لزوم انجام مطالعات ژئوفیزیکی دریاچه

وی افزود: هر چند که عدم رخداد حتی خردلرزه‌ها وجود گسل را منتفی نمی‌کند، ولی حداقل در مورد فعالیت لرزه‌ای آن دید کارشناسی خوبی را ارائه می‌دهد.

بیت‌اللهی اضافه کرد: از سوی دیگر باید گفت که عملکرد گسلش در یک ناحیه، مجرای نفوذپذیری برای عبور جریان آب را فراهم می‌کند. در زونی که آب‌های سطحی توان تجمع و تشکیل دریاچه را دارند، به احتمال زیاد یا گسلی وجود ندارد و یا احتمالا عملکرد گسلش، زون خرد شده و متخلخل و نفوذناپذیری را فراهم نکرده است که آب‌های سطحی توانسته‌اند در آن ناحیه تجمع کنند.

این محقق یادآور شد: در یک جمع‌بندی کلی و بر اساس مشاهدات جانمایی گسل‌ها، تجمع زلزله‌ها و نیز امکان تشکیل مخزن آب سطحی بزرگ در ابعاد دریاچه ارومیه و به نظر من، وجود گسل در محدوده حریم آبی دریاچه ارومیه منتفی است، اما همان گونه که در این مصاحبه تشریح شد، مسلما در نوار شمالی دریاچه و جنوب غربی آن در خارج از مرز آبی دریاچه، گستره‌های فعال تکتونیکی وجود دارند و مسلم است با مطالعات ژئوفیزیکی و دستگاهی در اطراف دریاچه و بر روی آن می‌توان به نتایج مطمئن‌تری نائل شد.