تورنه، راجی و قصه کتال

شهرستان فیروزکوه با موقعیت خاص، ویژه و منحصربفرد آب و هوایی و جغرافیایی و سنتی اجتماعی، زمینه‌ساز خلق داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی است که بعضا به دلیل بی‌توجهی و شاید بی‌اهمیتی مهجور مانده است.

موقعیت استراتژیک این شهرستان که پل ارتباطی استان تهران به عنوان آخرین شهرستان این استان و ارتباط آن با استان مازندران است، مردم این شهر را دچار فرهنگی دوگانه کرده است؛ هر چند گرایش فرهنگی و گویش زبانی مردم منطقه بیشتر تحت تأثیر استان مازندران (طبرستان) است تا استان تهران. لازم به ذکر است گذرگاه فیروزکوه به سمنان به عنوان شاهراه ارتباطی شرق ایران به سرزمین قومس، شهر صد دروازه (هکتا پولیس)، (سمنان کنونی) وگذرگاه فیروزکوه به سمت شمال و موقعیت تنگه مانند آن با داشتن آب و هوای خاص و ویژه به خصوص در زمستان به دلیل سرمای سخت و طولانی و موقعیت تنگه مانند و نظامی منطقه، موجب شد تصرف سرزمین پهناور شمال ایران پس از تسخیر ایران توسط اعراب به مدت دویست سال به طول بینجامد.

تابستان‌های خنک این شهرستان در ادوار مختلف تاریخی تفرجگاه و شکارگاه مناسبی برای پادشاهان بوده است. آثار زندگی بشر در گذشته‌های خیلی خیلی دور در کنده‌کاری‌های (غار بورینیک) در روستای هرانده و (غار رود افشان) در روستایی به همین نام، گورگنبدهای اسرار آمیز و پر رمز و راز فراوان در تمامی روستاهای شهرستان تا کتیبه شکاری بر جای مانده از فتحعلی شاه دوره قاجار؛ بر دیواره سنگی تنگه واشی و آثار باستانی  دوره‌های مختلف تاریخی در مبارزات معروف روستای (سرانزها) که در تنگه‌ای به نام سر نزاع بوده و همچنین خود فیروزکوه و قلعه تاریخی مربوط به دوره ساسانیان و همچین به دلیل موقعیت نظامی در تمامی ادوار تاریخی، خزانه‌داری سپاه و کشور بوده است. ضمن اینکه دفینه‌های فراوان به دست آمده از قبرستان گبری‌ها، تپه کله منار، کوه قدمگاه (آتشکده و گور دخمه) و موارد دیگر که به وفور در میان دست‌های بومیان منطقه دست به دست شده و به فروش می‌رسد حاکی از قدمت چند هزارساله این منطقه است.

«تورنه، راجی و قصه کتال» نمایشنامه‌ای است که بر اساس داستان‌های افسانه‌ای (فولکلور) نوشته شده و ساخته و پرداخته ذهن خلاق نویسنده است و با استناد به موقعیت آب و هوایی و جغرافیایی شهرستان فیروزکوه از استان تهران نگاشته شده و در تاریخ 27 و 28 اسفند 1397 در اولین جشنواره سراسری آیینی کهن دیار در شهرستان فیروزکوه به اجرا درآمده است.

لازم به ذکر است که مجموعه مطالب گردآوری و نگاشته شده در متن پیش رو در هیچ کتاب منبع و ماخذی و مرجعی وجود ندارد و برای نخستین بار  است که به رشته تحریر درآمده و تحقیقی پژوهشی میدانی است که از طریق مصاحبه محلی با مردم عادی، شعرا و نویسندگان بومی شهر  و سپس چیدمان اطلاعات گردآوری شده و با استناد بر موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی و تاثیر آن بر زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم منطقه به آن جان بخشیده شده و در قالب یک نمایشنامه به رشته تحریر درآمده است. در واقع با جان‌بخشی به بادها، تورنه و راجی و شخصیت‌پردازی اسامی مندرج در متن ذیل اثری برای ارائه به شیوه یک نمایشنامه برای اجرا تولید شده است.

 در تاریخچه بومی محلی شهرستان فیروزکوه هر کدام از این عوامل طبیعی؛ باد، تورنه و راجی و حتی شخصیت افسانه‌ای کتال به شکل جداگانه در فرهنگ بومی این شهرستان وجود دارد اما تلاقی و ترکیب این اتفاقات به طور یکجا و داستان نگاشته شده توسط نویسنده بدین گونه که در ذیل مطالعه می‌کنید وجود خارجی نداشته و این نوشته که به شکل یک مجموعه واحد درآمده آفریده خالق اثر است.

«تورنه» در فرهنگ بومی و محلی مردم فیروزکوه، باد سردی است که در تمام فصول سال وزش‌هایی شدید و طولانی دارد، به خصوص در فصل زمستان که موجب سرمازدگی باغات و محصولات کشاورزی مردم فیروزکوه می‌شود؛ مردمی که از طریق کشاورزی و دامپروری امرار معاش می‌کنند و در دنیای امروز کمتر شغل‌های شهری و مدرن دارند.

آسیب‌های فصلی وزش تورنه (سرمازدگی در زمستان و بهار و پراکنده کردن خرمن بعد از برداشت محصول در تابستان) پهلوانی از کتالان به نام «کتال» را بر آن می‌دارد که حماسه و مبارزه‌ای را علیه این باد که در تمام فصول سال می‌ورزد و گردنه گدوک که در اکثر فصول سال حتی در تابستان را در مه فرو می‌برد را بر انگیزاند و کتال با پوشیدن جامه رزم و در دست داشتن  سلاح «نوورد» (گرز، چوب دستی) به مبارزه این دشمن (سرما، پلیدی، تاریکی) برود. (به نظر نویسنده این متن موقعیت جغرافیایی و نظامی منطقه و وجود همیشگی مه دشمنان مهاجم را برآن می‌داشته تا برای تعرض و به قصد ورود به منطقه با مستتر شدن در مه از این ویژگی منطقه سوءاستفاده کنند. شاید دلیل پهلوانی و رشادت کتال برای نگهبانی از مرز و آب و خاک همین باشد). کتال بر بلندی کتالان کوهی منتهی بر گردنه گدوک نگهبانی می‌دهد تا از ورود تورنه ممانعت کند که دست آخر بر اثر ضربه‌ای که می‌خواهد بر مه فرود آورد از بالای کوه سقوط کرده و جان خود را از دست می‌دهد (صحت و سقم این داستان در جایی نگاشته نشده و تنها داستانی افسانه‌ای در میان مردم بومی این منطقه است).

«راجی» باد گرمی است که از سمت گرمسار به طرف فیروزکوه می‌وزد که برخورد این دو باد (تورنه و راجی) موقعیت‌های بارشی خوبی را برای شهرستان فیروزکوه به دنبال دارد.

ذهن خلاق نویسنده تورنه را پسر ننه سرما و راجی را دختر عمو نوروز تصور و شخصیت‌پردازی کرده؛ عمو نوروز و ننه سرمایی که هیچگاه به یکدیگر نرسیدند و داستان عاشقانه هزاران ساله آنان نافرجام باقی مانده است. حال پس از سال‌ها تورنه پسر ننه سرما عاشق راجی دختر عمو نوروز شده که ممانعت کتال از ورود تورنه و مخالفت عمو نوروز به خاطر عشق نافرجامش با ننه سرما مانع این وصال شده است.

راویان داستان؛ مرشد و سیاه و مبارک با شیوه  اجرای نمایش‌های آیینی ایرانی لحظه‌های طنز و کمیکی را در شکل اجرایی از نمایش و پیشبرد آن ایجاد کرده است. ننه سرما از مرشد می‌خواهد وساطت کند و موجب این وصلت و ازدواج این دو باد شود اما مبارک پیشنهاد می‌کند که ننه سرما رستم دستان را برای وساطت بیاورد که ننه سرما می‌گوید رستم مشغول مبارزه با دیو سپید است (بعد از گردنه گدوگ به سمت زیراب کوهی است به نام [خطیر کوه] فرورفتگی بزرگی در این کوه است که مردم محلی می‌گویند بر اثر کوبیده شدن دیو سپید به دست رستم این فرورفتگی در کوه ایجاد شده است که در حال حاضر به «غار اسپهبد خورشید» نامگذاری شده است). (صحت و سقم این داستان در جایی نگاشته نشده است) پس رستم به دلیل اینکه درگیر مبارزه با پلیدی (دیو سپید) است نمی‌تواند برای پا در میانی و وساطت بیاید.

دست آخر با وساطت [مرشد، کتال، مبارک و سیاه] عمو نوروز به این وصلت رضایت داده و جشن عروسی بر پا می‌شود. ننه سرما طبق همان داستان هزاران ساله خود باید برود و عمو نوروز نوید فصل بهار را بیاورد.

داستان‌های فولکلور در میان اقوام مختلف با شرایط مختلف جغرافیایی و آب و هوایی وجود دارد و هنرمندان و تولیدکنندگان آثار هنری را برآن می‌دارد که با توجه ویژه به این داستان‌ها و افسانه‌ها مراتب ایجاد شناخت و آشتی و دوستی را برای نسل امروز و مردم مختلف در شهرهای مختلف را با یکدیگر موجب شود.

تمامی حقوق معنوی این اثر متعلق به خالق و نویسنده آن است. هرگونه اقتباس از این اثر با اجازه نویسنده اثر امکان‌پذیر است.

*فریبا یعقوبلو

*نویسنده، کارگردان، بازیگر، نقال

*فارغ التحصیل کارشناسی ادبیات فارسی و کارشناس ارشد کارگردانی

*محل تولد همدان و هم اکنون ساکن شهرستان فیروزکوه