فراموشی درس بزرگان بلای جان معماری امروز/ رمز ماندگاری شیخ بهایی
سوم اردیبهشت‌ماه در تقویم ایران به نام مردی بلند مرتبه ثبت شده که آثار ماندگارش در بسیاری از علوم به خصوص معماری می‌تواند همواره چراغ راهی برای آبادانی کشورش باشد.
نامش به بلندای مناره جنبان است و از آن نیز عبور می‌کند. وسعت شخصیتش از وسعت گنبد زیبای مسجد امام اصفهان نیز می‌گذرد و یادش همواره با آبادانی‌های سده‌های اخیر ایران زمین عجین گشته است.
بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی، حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمندبلند آوازه‌ای است که به دلیل درخشیدن در فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات، بر پیشانی قرون دهم و یازدهم هجری می‌درخشد.
استاد بلند آوازه که مهم‌ترین منصب سیاسی- مذهبی در دربار شاه عباس صفوی یعنی «شیخ الاسلام» را در اختیار داشت، قریب به ۹۵ کتاب و رساله در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک از خود به یادگار گذاشته است و به پاس خدماتش به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم می‌بوده نام وی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد.
اما ایرانیان در قرون گذشته شیخ بهایی را بیش از همه به دلیل تبحرش در دانش مهندسی و معماری می‌شناسند. از مهم‌ترین خدمات شیخ بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان تعیین سمت قبله مسجد امام اصفهان است. تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه، ساخت گلخن گرمابه‌ای که هنوز در اصفهان مانده و طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود. همچنین طرح‌ریزی کاریز نجف آباد-اصفهان اثر دیگری است که به وی نسبت می‌دهند.
به گفته محققان شیخ بهایی در عصر خود دانش را به فناوری تبدیل کرد و خدمات ارزشمند علمی، فرهنگی و عمرانی از خود به یادگار گذاشت. همین دانش فراگیر و استفاده بهینه از آن موجب شد تا جشنواره‌ای بزرگ در ایران اسلامی به نامش برگزار شود.
از دانش شیخ بهایی در معماری امروز استفاده نمی‌شود
با وجود داشته‌های علمی و فرهنگی عمیقی که برای مهندسان و معماران کنونی کشورمان از شیخ بهایی و شاگردانش وجود دارد، کمتر شاهد بهره بردن از این داشته‌ها هستیم.
در همین خصوص، امیرخسرو خودکار، کارشناس ارشد معماری و شهرسازی ضمن بیان اینکه در بحث معماری دو مبحث وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد، تأکید کرد: بحث اول توجه به اصل انسانیت و ابعاد معنوی و انسانی مردم است، بحث دوم متوجه نیازهای روز و توقعاتی است که یک فرد یا خانواده‌اش با زندگی در محیط شهری، روستایی یا هر شرایط دیگری دارند.
بزرگان معماری ایران در گذشته علاوه بر مسائل معنوی انسانی در نقشه کشی، به نیازهای زندگی در هر شرایطی نیز توجه ویژه داشتند
به گفته این کارشناس شهرسازی متأسفانه به محض اینکه بحث معماری اسلامی مطرح می‌شود، اذهان گمان می‌کنند که معماری اسلامی تنها مختص به شرایط انسانی و معنوی در دنیای معماری است.
وی در این باره افزود: بر این اساس گویا توقع این می‌رود که از طرح‌ها و مدل‌هایی که در بناهای تاریخی یا مساجد در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت، استفاده شود، همچنین به محض اینکه موضوع معماری مدرن مطرح می‌شود افراد تنها به یاد مدل‌های غیر ایرانی می‌افتند که در برخی بناها استفاده شده است.
بزرگان معماری ایران به مسائل معنوی انسانی و نیازهای زندگی در هر شرایطی توجه داشتند
خودکار اضافه کرد: از نظر بنده جامعه ما به معماری اسلامی نیازی ندارد، بلکه به معمارهایی نیاز دارد که در کنار ابعاد انسانی، معنوی و اسلامی ساختمان سازی، به بحث نیازهای روز برای زندگی در شرایط مختلف شهرها و روستاهای متفاوت کشورمان توجه داشته باشند.
وی به اینکه نکته نیز اشاره کرد که بزرگان معماری ایران در گذشته علاوه بر توجه به مسائل معنوی انسانی در نقشه کشی، به نیازهای زندگی در هر شرایطی نیز توجه ویژه داشتند. همین موضوع می‌توانست رمز بزرگی برای ماندگای آثارشان باشد.
توجه به مباحث مدرن عالم معماری و همچنین مسائل معنوی و ویژگی‌های انسانی بسیار کم است
این کارشناس ارشد معماری و شهرسازی ضمن ابراز تأسف از عدم توجه به مباحث مدرن عالم معماری و همچنین مسائل معنوی و ویژگی‌های انسانی گفت: اخیراً در شهر قم وارد واحد آپارتمانی در یک ساختمان تازه ساختی شدم که به محض ورود نه می‌توانستم جایی را ببینم و نه می‌توانستم نفس بکشم، حتی شاید در سلول‌های انفرادی نیز چنین شرایطی بدون تهویه و بدون نوری وجود نداشته باشد.
خودکار با انتقاد از چنین بی توجهی‌هایی افزود: سؤالی که برای بنده پیش آمد این بود که آیا معمار این ساختمان از خود نپرسید که واقعاً قرار است یک انسان بتواند در این شرایط زندگی کند؟ واقعاً خود این شخص می‌تواند در این واحد زندگی کند؟ متأسفانه چنین افرادی اسم خودشان را معمار و تحصیل‌کرده نیز می‌گذارند.
بی‌توجهی به نیازها، اصول انسانی و جغرافیای محل زندگی شهروندان در معماری فضاهای عمومی
وی اظهار داشت: در بحث فضاهای عمومی، گاهی به دلیل کاهش هزینه‌ها، مسائل مربوط به لطافت و معماری طرح مورد فراموشی قرار می‌گیرد، متأسفانه در فضاهای عمومی و پروژه‌های شهری در بسیاری از موارد تنها به کارکردهای بنا بدون در نظر گرفتن ارزش‌های انسانی و بایدها و نبایدهای موجود توجه می‌شود.
کارشناس ارشد معماری و شهرسازی در ادامه گفت: برای نمونه طراح جدیدترین مدل بنز آلمانی، یک مهندس ایرانی است اما این فرد خودرویی که طراحی می‌کند را با توجه به شرایط زندگی مردم، نیازها و توقعاتشان طراحی کرده است، این در حالی است که در کشور ما برخی خودروسازان تنها به فروش تولیداتشان در بازار توجه دارند نه نیازهای محیطی و انسانی مشتری، در معماری فضاهای عمومی نیز دقت کمی در زمینه نیازها، توقعات و اصول انسانی و جغرافیای محل زندگی شهروندان می‌شود.
آنچه توانست نام شیخ الاسلام دربار صفوی را به خوبی و نیکی در بین اقشار و گروه‌های مختلف ایران طی سده‌های اخیر زنده نگه دارد نه نزدیکی‌اش با دربار که خدمات و آثاری است که متناسب با نیاز زمانه خود و حتی پس از آن طراحی کرد. امری که متأسفانه در جامعه امروز به خصوص در زمینه معماری کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
