لباس کرمانشاهی، هویتی ماندگار از مادها تا کنون

لباس و نوع آن‌یکی از سنت‌هایی است که منش و موقعیت اقتصادی و حتی اجتماعی افراد و اقوام را در جامعه معرفی می‌کند. این روند در نقاط شهری و پرجمعیت گرایش به‌سوی البسه‌ گران‌قیمت و وارداتی است، در دوران جدید به‌حکم سیر زمان و تحول اوضاع اجتماعی و روابط با ملل اروپایی، تغییرات فراوانی در طرز پوشاک و البسه‌ ایرانیان به‌وجود آمده و کم‌کم فرم و شیوه خودآرایی غربی در بین بسیاری از اقوام معمول شده است. امروزه در برخی مناطق، زیبایی‌ها و پوشش‌های سنتی زنان کرد کم‌کم رو به فراموشی می‌گذارد و تلالو درخشان پولک‌ها و مرواریدهای سفیدفام بر لباس‌های زربافت و رنگی جای خود را به لباس‌های صنعتی و غربی امروزی می‌دهد.

سکه‌های گل‌دوزی‌شده روی بالاپوش زنان درگذر این روزگار و چرخش ایام، رنگ‌باخته و گذشت زمان، گردوغبار کهنگی و تیرگی بر بسیاری از سنت‌ها، نگرش‌ها و فرهنگ‌ها برجای نهاده، سیر در انواع لباس مناطق کرد و بررسی جلوه‌های زیبای آن در ادوار مختلف، یکی از روش‌های دستیابی به ریشه‌های تمدن و فرهنگ این قوم متمدن است.

فرهنگ‌ها و ارزش‌هایی که نباید رو به فراموشی گذارد، باید نسل به نسل احیا شده و جاودان بماند تا ما را در شناخت بهتر نوع پوشش، هویت قومی، اجتماعی و جغرافیایی و درک شأن و منزلت اجتماعی و اقتصادی مردم رهنمون شود. ازاین‌رو برای شناخت بهتر فرهنگ و تمدن یک جامعه، می‌توان به نوع پوشش آنان توجه کرده و برای اینکه عملکرد اجتماعی و فرهنگی پوشاک در هویت‌بخشی به اعضای جامعه را دریابیم، لازم است تن‌پوش‌های قوم‌های مختلف این مرزوبوم را به‌سان مجموعه‌ای از علایم فرهنگی موردبررسی و تحلیل قرار دهیم.

پیشینه و قدمت پوشاک زنان کرمانشاهی

پیشینه‌ لباس‌های کردی به دوره‌ مادها و ایران باستان بازمی‌گردد. بر کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های به یادگار مانده از قرن‌های گذشته، تصاویر زیادی از زنان و مردان مناطق مختلف ایران با پوشش‌های سنتی اهالی کردنشین حک‌شده است. در این کنده‌کاری‌ها، تصاویر زنان و مردان با پوشش کامل و شبیه به لباس‌هایی که اهالی کرمانشاه و سایر مناطق کردنشین بر تن می‌کنند، قابل‌مشاهده است. جای خشنودی است که مردمان کرد علاقه‌ زیادی به حفظ پوشش‌های محلی دارند، به همین علت باوجود تغییرات متعددی که از قرون گذشته در فرهنگ کردهای کرمانشاه به وجود آمده است، پوشیدن لباس‌های سنتی کرمانشاه مانند گذشته رونق دارد و تغییر چشمگیری در آن حاصل نشده است. با تاکید بر وجود حجاب در لباس‌های سنتی از زمان‌های بسیار دور در فرهنگ غنی ایران‌زمین، می‌توان گفت لباس کردی کرمانشاه، لباسی پوشیده بارنگ‌های متنوع است.

پوشش کامل، رعایت حجاب و راحت بودن را دلیل ماندگاری لباس سنتی کرمانشاه می‌دانند، به‌طور کلی در لباس‌های کرمانشاهی کمتر از پارچه‌هایی بارنگ تیره استفاده می‌شود؛ به‌‌گونه‌ای که حتی در مراسم عزاداری، پوشش‌های مشکی‌رنگ مرسوم نیست و عزاداران با همان لباس‌های محلی در مراسم حاضر می‌شوند. در عروسی‌ها هم لباس‌های زیبای محلی بارنگ‌های متنوع و شاد پوشیده می‌شود. لباس عروس در طرح‌های مختلف و در رنگ‌های سفید و صورتی دوخته می‌شود. در خصوص تنوع رنگ در لباس کرمانشاهی، می‌توان از نزدیکی طرح و نقش لباس کردی کرمانشاه به گل و سبزه‌ طبیعت یادکرد؛ به‌‌گونه‌ای‌که طرح‌ها و رنگ‌های آن انعکاسی از زیبایی‌های طبیعت است. از این‌رو لباس کردی زنانه‌ کرمانشاه رانشأت‌گرفته از دامان طبیعت بهاری می‌دانند.

پوشاک زنان کرمانشاه (کرواس)

در استان کرمانشاه، کردهای مناطق جنوبی به سمت مرز عراق، از لغات و اصطلاحات خاصی برای پوشاک استفاده می‌کنند. بنابراین لباس زنانه نه‌تنها به کراس معروف است بلکه به «کُرواس»، «شِو»و «شُوی» نیز خوانده می‌شود. به‌طورکلی کردها علاقه‌ زیادی به حفظ پوشش‌های محلی دارند، به همین علت باوجود تغییرات متعددی که از قرون گذشته در فرهنگ‌ها به وجود آمده، تغییرات محسوسی در نوع پوشش کردها به وجود نیامده است. گرچه تا حدودی زندگی ماشینی و مدرنیته بر پوشش لباس مردمان این منطقه تاثیر گذاشته و تا حدودی در مرکز کرمانشاه پوشیدن این لباس محدود به مراسم شادی و جشن‌ها شده است اما پوشیدن لباس سنتی در بین مردم شهرهایی همچون پاوه، روانسر، ثلاث‌باباجانی و جوانرود از رواج و رونق خود همچون گذشته برخوردار است و مردم این مناطق در مراسم رسمی و محل کار از این نوع پوشش استفاده می‌کنند. لباس کردی زنانه شامل تن‌پوش،‌ پاپوش و پای‌افزار است. لباسی که یک زن کرد کرمانشاهی می‌پوشد در مناطق مختلف با توجه به موقعیت جغرافیایی ازنظر دوخت و دوز متفاوت است. این لباس شامل سربند، پیراهن بلند به همراه زیرپوش، جلیقه یا نیم‌تنه، پاپوش و شلوار است که از یک حجاب کامل برخوردار بوده و در اینجا برای شناخت بهتر شرح کاملی از هر یک مطرح می‌شود. پوشاک بانوان این ناحیه شامل 9 قسمت است که عبارتند از: سربند - زیرپوش – پیراهن – جلیقه – نیم‌تنه - قبا– روپوش – شلوار و کفش که در ادامه به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود. لباس‌های بلند و رنگارنگ در عین زیبایی و رنگ متنوعی که دارند، پوشیده و تا پایین پا هستند و برای راحتی، شلواری هم برای زیر لباس در نظر گرفته‌شده است.

استفاده از سربنددر میان بانوان کرمانشاه

سربند یکی از قسمت‌های مهم لباس کردی زنانه است که قدمت آن به دوران قبل از هخامنشی بازمی‌گردد و معروف‌ترین سربند در استان کرمانشاه مربوط به مناطق کلهر، سنجابی و گوران است. سربند زنانه روی یک کلاه نیمکره‌ای قرارمی‌گیرد (کِلاو، کُلو یا کِلو) که برای زنان جوان‌تر و دخترها حاشیه‌دوزی شده و برای زنان مسن‌تر از مخمل ساده‌ است. هر دو زنجیری که سکه‌های نقره‌ای دارند در یک طرف دوخته‌شده، از زیر چانه رد و در سمت دیگر قلاب می‌شوند. خانم‌های مجرد روسری توری سفید «دستمال» تا طول دو متر به سرمی‌کنند. سربند برای زنان مسن به رنگ‌های تیره و برای زنان جوان به رنگ‌های روشن‌تر است و بستن سربند ابهت خاصی به زنان می‌دهد.زنان زیر سربند یک کلاه عرق‌گیر بر سر می‌بندند و با مهره‌های رنگی که به دستبند و پابند زن جفت می‌شود، سربند خود را با سکه و زیورآلات به شیوه‌ سنتی خود تزیین می‌کنند. سربند زنان کرد این استان پرپشت است و از چندین دستمال کلاغی ریشه‌دار تشکیل می‌شود. گاه نیز بانوان کرد به‌ویژه دختران و نوعروسان به‌جای سربند، از کلاهک یا عرقچین منجوق‌دوزی شده استفاده می‌کنند. درواقع پوشش سربند بانوان کرد در کرمانشاه سه نوع است که شامل «کت»، «گل ونی» و «سرون» می‌شود وزنان و دختران بر اساس سن و جایگاه یک نوع از این سربندها را به سر می‌بندند. روی این پیشانی‌بند، دستمال سری بلند، رنگی (گُل‌ونی) و منگوله‌دار، دور سر از راست به چپ پیچیده می‌شود؛ به‌طوری که منگوله‌ها گرد تا گرد آن آویزان شوند. در بعضی نواحی، از دستمال سر دیگری استفاده می‌شود که به آن «دستمال سر»، «مشکی» یا «بویمه»، گویند. وقتی دختران بیرون می‌روند، یک شال ابریشمی سیاه و مستطیل شکل(ماشته) روی شانه‌های‌شان انداخته و آن را زیر گلو، گره می‌زنند.در این ناحیه، شال بخش لازم لباس روزانه، به شمار نمی‌رود.

روسری(گل‌ونی)

«گل‌ونی» نوعی سرپوش از جنس حریر، ابریشم یا نخی است که در اندازه‌های مختلف کوچک و بزرگ تولید می‌شود و جنس آن نازک است و زمینه مشکی دارد و با گل‌وبوته و نقش‌های مربع شکل و نقش‌های ساده اسلیمی در رنگ‌های سفید، قرمز یا سبز و گاهی هم نارنجی، آبی و زرد تزیین‌شده است و نوعی دستمال رنگین و ریشه‌دار بزرگی است که روی سَروَن به دور سر، از راست به چپ پیچیده می‌شود. ریشه‌های آن پس از بسته شدن بر دور سر می‌افتد. این روسری را(گل‌وَنی) می‌نامند. درواقع سربند بانوان کرد در کرمانشاه سه نوع است که شامل «کت»، «گل ونی»، «سرون» است وزنان و دختران بر اساس سن و جایگاه، نوعی از این سربندها را به سر می‌بندند. گل ونی، به خاطر وجود رنگ‌های شاد، مخصوص دختران جوان است و خانم‌های میانسال از سربندهایی به رنگ تیره و قهوه‌ای استفاده می‌کنند. زنان متاهل، موهای‌شان را می‌بافند و آن را روی کلاه حلقه کرده و اطراف صورت را آزادمی‌گذارند، یا آنکه از پشت‌روی شانه‌ها می‌ریزند.

پارچه‌ مستطیل شکل، از ابریشم تیره را تاکرده، به‌عنوان پیشانی‌بند روی پیشانی قرارمی‌دهند. دو طرف آن از پشت سر گره‌خورده، سپس آن را برگردانده ودوباره روی پیشانی گره می‌زنند. البته گلونی مشکی هم وجود دارد که بیشتر در مراسم عزا مورداستفاده قرار می‌گیرد و از گلونی‌های رنگی در مراسم شادی و عروسی استفاده می‌شود. استفاده از رنگ و نقش در پوشاک امری رایج در میان جامه‌های زنان در موقعیت‌ها و اقلیم‌های گوناگون بوده که چگونگی آن، اغلب به متغیرهای سن و وضع وابسته بوده است.

کلاو(کلاه)

علامه دهخدا در توضیح واژه «کلاه» می‌نویسد: کلاه را سربند و هرچیزی که از پارچه، پوست، نمد، زربفت، ترمه و جز آن سازند و جهت پوشش بر سر گذارند که به آن کولاو، کولاف، کوله و.... می‌گویند و چیزی که با آن سر را پوشاند. بنابراین تعریف، هر چیزی را که برای پوشش سر به‌کار رود، می‌توان «کلاه» نامید. به همین دلیل، در این گفتار به‌تمامی انواع پوشش‌های سر به‌طور عام «کلاه» گفته می‌شود. در مواردی به‌منظور شیوایی متن و جلوگیری از تکرار پی‌درپی یک واژه از واژه‌ «سرپوش» استفاده‌شده است.این واژه به مفهوم کلاه در ادبیات و شعر فارسی مصادیق بسیاری دارد. در کرمانشاه بیشتر زنان موهای خود را می‌بافند و کلاه‌مخملی تَرک‌دارِ بی‌لبه‌ای به سر می‌گذارند. برخی از زنان، گیسوان بافته‌ خود را روی این کلاه‌مخملی گره می‌زنند و برخی دیگر پس از شانه زدن، آن‌ها را در دو سوی چهره، آزاد رها می‌کنند. این کلاه را در «کرند» و «قصر شیرین» و «گوران» کِلاو و در شاه‌آباد غرب(کُلُو) و در «سومار» و «هلیلان» کِلُو می‌نامند. «کِلاو» پارچه‌ عمامه از ابریشم سیاه‌وسفید است که به‌طور مورب بسته‌شده و چندین مرتبه از راست به چپ دور سر گردانده می‌شود، تا اینکه یک سر آن از گوشه‌ای آویزان و سر دیگر در پیچ‌ها، پنهان شود. منگوله‌هایی آویزان نیز گرداگرد آن، مانند سربند زنان دیده می‌شود. به‌طور سنتی هیچ تمایزی بین پوشاک روز و شب مردان وجود ندارد.

پیراهن بانوان کرمانشاه

در استان کرمانشاه، کردهای مناطق جنوبی به سمت مرز عراق، از لغات و اصطلاحات خاصی برای پوشاک استفاده می‌کنند. بنابراین لباس زنانه نه تنها به کراس معروف است، بلکه به «کُرواس»، «شِو»، و «شُوی» نیز خوانده می‌شود. شلواری که در قوزک دگمه می‌شود «شوال جافی» و لباس‌های زیر کوتاه‌تر به« ژر-شُوال»، «شُوال-کل»، «تُنکَه» یا «تنکه» و جلیقه مخمل ساده که با نوار تزیین شده به «جلزقه» یا «سُخمه»، مشهور است. پیراهن زنان کرد بلند و گشاد است و آن را از پارچه گل‌دار تهیه می‌کنند.

جنس پیراهن بانوان این ناحیه، گاهی مخمل الوان و گاهی از پارچه‌هایی با جنس دلخواه و طرح گل‌دار است. برش این پیراهن‌ها بسیار ساده است و بلندای آن تا مچ پا می‌رسد. این پیراهن دارای یقه‌ای به شکل هفت است که تا ناحیه‌ سینه باز است. بعضی از زن‌ها پیراهن خود را از مخمل‌های رنگارنگ انتخاب می‌کنند و این لباس‌ها بیشتر از پارچه‌های زمینه‌ گلی گل بوته‎دار درشت دوخته می‎شوند. بالاتنه‎ آن ساده است و چاکی در پیش‎سینه دارد که از زیرگلو تا زیر پستان باز و با سه تکمه بسته می‌شود. آستین‎های آن بلند و مچ‌دار است و با تکمه به‌هم می‎آید. دامنش نیز بلند و پرچین است که هنگام راه رفتن از هم باز می‎شود و جلوه‎‌ای زیبا به خود می‎گیرد. پیراهن را در «شاه‌آباد غرب» (شِو) و در «گوران» و «سومار» (شُوی) و در سرپل ذهاب و قصر شیرین (کُرواس) و هلیلان (کِراس) می‌‎نامند.

کلنجه یا جلیقه بانوان کرمانشاه

جلیقه یا کُلُنجِه، یکی از پوشاک‌های زیبای بومی و مورد علاقه‌ زنان کرد این استان است زیرا علاوه بر رنگ، با برش و وضع تزیین خاص خود امکان استفاده از تزیینات و زیورآلات را به بانوان می‌دهد. کُلُنجِه، نیم‌تنه‌ای است که روی پیراهن بلند می‌پوشند و در اورامان آن را «جلزقه»،«سُخمه» یا «سوخمه» می‌نامند و از پارچه‌ ‌زری یا مخمل های الوان دوخته می‌شود و دارای آستر و گاه لفاف است. جلیقه، یکی از پوشاک زیبای بومی و مورد علاقه‎ زنان کرد کرمانشاهان وپوششی بی‌آستین تا ناحیه‌ کمر است. یقه‌ آن به شکل هفت است، یا سه گوش و گاه دارای برگردان است. بر کناره‌های آن (از بالای یقه تا به گوشه‌ها و پهلوها) به پهنای حدود سه انگشت(یک برگردان ساده پنج سانتی)، یراق‌دوزی و نواردوزی می‌شود. زنان کرد روی این تزیینات سکه‌ها و زیورهای زیادی نصب می‌کنند. به‌طور کلی جلیقه‌ بانوان کرد، یکی از مهم‌ترین قسمت‌های لباس است؛ به دلیل اینکه امکان استفاده از انواع سکه دوزی و زیورآلات را به بانوان کرد می‌دهد.

نیم تنه (یل) بانوان کرمانشاه

یل بانوان کرد این منطقه از لحاظ شکل اساسی، تفاوتی با یل‌های زنان دیگر نقاط ندارد. یل پوششی است که قد آن نیز مانند جلیقه کوتاه است با این تفاوت که دارای آستین است. جنس آن مانند جنس جلیقه، مخمل الوان یا زری مرغوب است. آستین یل ساده و گاهی لبه‌ آن سنبوسه‌دار است اما آن‌ را بدون سنبوسه و با یک چاک کوتاه در ناحیه‌ مچ می‌دوزند. دو کناره‌ جلوی یل به هنگام پوشش از هم با فاصله می‌ایستد و به هم نمی‌رسد و به عنوان تزیین آن‌را با چرخ‌دوزی یا گاهی نواردوزی مزین می‌کنند. بالاپوشی بلند، آستین‎دار و آستردار با نوارها یا سکه‌هایی که یقه را زینت می‌دهند در زمستان روی آن(یل یا سَلته) پوشیده می‎شود که «کوتِر» یا «قِوا» نام دارد. نوع دیگری از بالاپوش که روی اولی پوشیده می‎شود، از مخمل سیاه است که کمر آن تنگ بوده و روی سینه، زیر یقه‎های برگشته دکمه می‌شود و به آن «کَوا»، «زبون»، «زَوون» یا کمرچین می‌گویند.

قبای بانوان کرمانشاه

قبا مانند پیراهن تمام قد و بلند است و تا پشت پا می‌رسد. جنس قبای بانوان کرمانشاه از مخمل‎های الوان و دارای آستری از جنس پارچه‌های گل‌دار است. آستین‌های آن کامل ساده است. البته قباهایی که در فصل زمستان استفاده می‌شوند، بیشتر مشکی‌رنگ هستند. این قبا هم اندازه‌ پیراهن دوخته می‌شود و تا پشت پا می‌رسد، یقه‌ آن به صورت هفت بسیار کوچک است و در قسمت جلو از ناحیه‎ زیر سینه تا پایین دو لبه‌ قبا به حالت منحنی، جدا از هم می‌ایستد، ولی از ناحیه‌ یقه تا زیر سینه تا پایین دو لبه‌ قبا به هم می‌رسد و این ناحیه را با سکه و زیورآلات دیگر تزیین می‌کنند.

روپوش بانوان کرمانشاه

این روپوش درواقع چادری از پارچه‌ ابریشمی مشکی رنگ است و آن را از درازا بر پشت و گردن می‌اندازند و دو گوشه‎ بالایی آن را جلو آورده و روی سینه گره می‎زنند. بلندی این پارچه دو متر است با عرض کمتر. این پارچه را روی تمام لباس‌ها می‌پوشند؛ به این طریق که آن را بر پشت گردن می‌افکنند و لبه‌ بالای آن‌را جلوی سینه گره می‎زنند، به این طریق تمام پشت لباس با این پارچه پوشش پیدا می‌کند.

شلوار بانوان کرمانشاه (جافی)

شلواری که در قوزک دگمه می‎شود به شِوال جافی و لباس‌های زیر کوتاه‌تر «ژِر - شوال»، «شُوال- کُل»، «تُنکَه» یا «تُنکه» مشهور است. شلوار بانوان این منطقه نیز شبیه شلوارهای رایج دیگر مناطق کردنشین کشورمان است. جافی شلواری مانند شلوار مردان است. این شلوار را زنان کرد به‌ویژه زنان روستایی هنگام کار می‌پوشند. در سایر مواقع زنان شلواری گشاد از جنس حریر به پا می‌کنند. شلوار دارای دو ساقه و یک میان‌ساق پهن چهارگوش است. کمر آن لیفه‌ای و دمپای ساق‌ها نیز لیفه‎ای است و به وسیله‎ بندی در حدود مچ پا جمع می‌شود. از لیفه‌ کمر به پایین، به پهنای 20سانتی‌متر پارچه‌ای به شلوار دوخته می‌شود که آن را سفید انتخاب می‌کنند و ساق و میان ساق از پارچه‌های ساتن و گاه گلدار تهیه می‌شود.

کفش بانوان کرمانشاه(پاپوش)

امروزه بانوان کرد به کفش‌های شهری گرایش پیدا کرده‌اند، ولی پاپوش معمول و بومی زنان کرمانشاهی همان کفش دستباف رنگین است که به گیوه‌ کرمانشاهی مشهور است. رویه‌ این گیوه که حالت تزیینی دارد، توسط بانوان بافته می‌شود و تخت آن توسط (تخت کش) آماده می‌شود و گیوه‌دوز، رویه و تخت کفش را به هم وصل می‌کند. نخ رویه از پشم است اما رایج‎ترین آن رنگ سفید یا شیری است. گیوه‌های رنگی کرمانشاهی در رنگ‌های مختلف موجود است و می‌توان آن را با رنگ لباس کردی هماهنگ کرد.حدود 50نوع گیوه‌ در این شهر موجود است که این گیوه‌ها در عین راحتی، زیبایی خاصی هم دارند.

همچنین زینت‌آلات زنان در این شهر عبارت است از گوشواره، سینه‌ریز، گلوبند، دستبند، سرکیس، کرمک یا حلیله‌ طلا که به مچ پا نیز بسته می‎شود. در نهایت، می‎توان گفت لباس زنان کرمانشاهی، نمونه‌ ارزشمندی از لباس یک زن ایرانی است؛ قدمت آن، پوشیده بودن آن و تنوع در رنگ، سه‎ویژگی ارزشمند لباس زنان این منطقه است. این ویژگی‌ها سبب ماندگاری و متمایز بودن لباس زنان این منطقه نسبت به سایر مناطق شده‌ است. لازم به ذکر است لباس کرمانشاهی، تنها لباس در غرب کشور است که دست‌دوز است و با دست و با استفاده از پشم ریسیده می‌شود. به اعتقاد نگارنده، باید در تلاش برای اعتلای فرهنگ ایرانی، لباس مناطق مختلف ایران همچون اقوام ترک و کرد که نمادی از هویت ملی، قومی و فرهنگی کشور است گام برداشته و پوشش‌های سنتی این اقوام را نسل به ‎نسل حفظ و آن را زنده نگه داریم. رنگ‌های زیبای قرمز، نارنجی و زرد گیوه‎ها و چین‌چین دامن لباس‌های زنان کردنشین، آراستگی بالاپوش و تزیین آن به انواع منجوق، ملیله و گلدوزی‌های زیبا و زربافت، ابهت و زیبایی زنان کردنشین را چندین برابر می‌کند.

زیبایی‎‌هایی که یادگار گذشته است و نباید به تاراج برود و دست‌های‌مان به سوی پوشاکی باز شود که طرحی از تمدن و فرهنگ ایرانی در آن نیست. پوشاکی که همواره طرح درماندگی می‎دهد و بوی غربت و بیگانگی. لباس سنتی اقوام ترک و کرد را احیاکنیم؛ چراکه لباس این اقوام، نمادی ملی و نشان‎ فرهنگی این مرز و بوم است. مبادا در گذر زمان تنها به خاطره ای در موزه‌ها تبدیل شود و نشانی از آن در میان نباشد.