معماری مدرسه ضیائیه و اوج شکوهی بی بدیل در یزد

تاریخچه مدرسه ضیائیه نام یکی از بناهای تاریخی و کهن شهر یزد می باشد که متاسفانه بنا به دلایلی نمی توان به تاریخچه مدرسه ضیائیه دست پیدا کرد! این بنای تاریخی که در 23 اسفندماه سال 1346 هجری شمسی با شماره 770 به عنوان یک اثر ملی از سوی سازمان میراث فرهنگی کشورمان به ثبت رسیده، در محله ای به نام فهادان از شهر یزد قرار گرفته که با کمی گشت و گذار در این محله می توانید با تابلوی معرفی این مکان تاریخی که از دو نام برخوردار است، مواجه شوید. فارغ از اینکه در گذشته از این بنای تاریخی که در هر گوشه ای از آن به راحتی می توان با هنر و نبوغ ایرانی رو به رو شد چه استفاده هایی می کردند، باید بدانید که با توجه به موقعیت مکانی این بنای تاریخی شما می توانید پس از بازدید از آن به سراغ دیگر جاذبه های تاریخی و دیدنی که در حوالی این شاهکار معماری باستانی ایران قرار گرفته نیز بروید و یک گردش تاریخی تمام عیار را برای خود و همراهانتان در سفر به شهر یزد به ارمغان بیاورید. اما حتما این سوال نیز در ذهن شما بارها مطرح و تکرار شده که بالاخره ما باید به این بنای تاریخی و فوق العاده زیبای داخلی عنوان زندان اسکندر را بدهیم یا مدرسه ضیائیه؟! در حقیقت نقطه تاریک در صدق کاربری این بنا در قدیم، همین پرسش است که آیا در ابتدا از این مکان به عنوان یک زندان استفاده می شده و یا در ابتدا از آن به عنوان یک مکان فرهنگی برای تدریس و آموزش شاگردان این مرز و بوم بهره وری می شده است! با کمی گشت و گذار در تاریخچه مدرسه ضیائیه، متوجه این موضوع خواهید شد که در آن هیچ المانی از زندان های قدیمی به چشم نمی خورد ولی با این اوصاف نمی توان به سادگی از حرف ها و داستان های اهالی قدیمی شهر نیز غافل شد که اعتقاد جدی بر کاربری این مکان به عنوان یک زندان در عصر کهن پارسی دارند! با توجه به اینکه بخشی از تاریخچه مدرسه ضیائیه، مبهم و شاید هم مفقود شده اما برخی از کارشناسان تاریخی بر این باور هستند که این بنا در ابتدا به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار می گرفته و از قدمتی نزدیک به 8 قرن نیز برخوردار بوده است. آنان اظهار کرده اند که سازنده مدرسه ضیائیه کسی نیز جز عارف مشهور یعنی ضیاءالدین حسین رضی که در سال 631 هجری قمری ساخت این مدرسه را آغاز کرد و با گذر زمان، فرزندان وی با نام های شرف الدین علی و مجدالدین حسن در سال 705 هجری قمری کار نیمه تمام پدر را تمام کردند و مدرسه او را تکمیل نمودند. به استناد این اکتشاف تاریخی مورخان ما نیز باید بپذیریم که این بنا در ابتدا یک مدرسه و یا یک ساختمان فرهنگی بوده که از قدمتی بالغ بر 700 سال برخوردار است و در آن عارفان، علما و بزرگان شهر به بررسی موضوعات مختلفی می پرداخته اند. حال این سوال در ذهن بازدید کنندگان این بنا رنگ بیشتری به خود می گیرد که با این استناد و گفته مورخان چرا باز هم این مکان را عده ای به اسم زندان اسکندر می شناسند؟ روایت های مختلفی در خصوص برپایی زندان اسکندر مقدونی در معماری مدرسه ضیائیه به گوش می رسد که از مهمترین آن ها می توان به تبعید و منتقل شدن دشمنان اسکندر به شهر یزد و سپس اسکان آنان در این بنا اشاره داشت. البته جز اقامت تبعیدیان اسکندر شاه مقدونی به این عمارت چشم نواز، می توان دلایل دیگری نظیر دور بودن شهر یزد در آن برهه از زمان از سایر کلانشهرهای ایران و آبادی های بزرگ این ممکلت و همچنین موقعیت جغرافیایی و آب و هوای گرم و خشکی که در اغلب سال بر یزد حاکم است نیز اشاراتی داشته باشیم. در این خصوص حضرت حافظ در بخشی از دیوان خود با بیتی از زندان اسکندر یاد کرده که می فرماید:

دلم از وحشت زندان اسکندر بگرفت *** رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم

همچنین عده دیگری نیز هستند که اعتقاد دارند شاه مقدونی در هنگام حمله به ایران زمین، این بنا را تاسیس نموده و بعدها از این مکان به عنوان یک مدرسه استفاده شده است. البته ناگفته نماند داستان های منطقی و عقلانی زیادی نیز در خصوص نسل به نسل منتقل شده که مثلا یکی از این روایات در دسترسی به مدرسه ضیائیه، ساختن این بنا بعد از ورود اسکندر به ایران است که دستور ساخت آن را در مکانی به اسم کثه می دهد تا دولت مردان و افرادی که قصد تسلیم شدن در برابر او را ندارند به این مکان منتقل نمایند! شاید به همین خاطر هم باشد که در دوره اسلامی شهر یزد را بیشتر با اسم کنایه ای زندان اسکندر خطاب می کرده اند. از جمله تاریخ شناسان سده 9 هجری قمری، معین الدین نظری می باشد که در نوشته های خود آورده است خط یزد توسط ضحاک بوجود آمده و قلعه ای را که پیشتر با نام زندان اسکندر همگان می شناسند، اشتباه است و این زندان متعلق است به ضحاک خون خوار! علاوه بر معین الدین نظری، مورخان دیگری نیز در بین قرن های نهم تا یازدهم هجری قمری بر روی شناخت دقیق این بنا تمرکز کرده که از شاخص ترین آنان می توان به احمد کاتب اشاره کرد که در نوشته خود به وجود چاهی در محله قدیم شهر یزد که همین محله فادان امروزی است، اشاره کرده و آن را با نام خانه اکابر عجم معرفی کرده که این نوشته ها همگی در گذر زمان بر باور مردم و ایجاد داستان ها و افسانه های واقعی و غیر واقعی بسیاری از سوی آن ها در مورد تاریخچه مدرسه ضیائیه تاثیر گذاشته است. تمامی اطلاعات گفته شده در زمان دسترسی به مدرسه ضیائیه قابل مشاهده و بررسی هست.

شواهد و قرائن در زمان دسترسی به مدرسه ضیائیه نشان از چه هستند؟

با ویران شدن معماری مدرسه ضیائیه یک گودال تاریک و نمور در بخشی از آن ایجاد شد که در آن موقع تقریبا تمامی اهالی بومی یزد بر کارایی و استفاده معماری مدرسه ضیائیه به عنوان یک زندان در گذشته ایران شهادت دادند اما با گذشت زمان و آغاز مراحل کارشناسی و مرمت سازه، کارشناسان توانستند علت اصلی حفر این گودال را دریابند و آن، وجود شبکه آبرسانی بود که در زیر زمین آن را حفاری کرده بودند که این خود گواه از هوش و نبوغ ایرانیان باستان برای رسیدن به آب در یک سرزمین خشک و کویری همچون یزد بوده و به شایعات مبتنی بر زندان بودن این بنا، به خودی خود مهر باطل می کوبد! با وجود چنین شواهدی اما هنوز عده زیادی خصوصا از اهالی بومی و قدیمی شهر یزد هستند که اعتقاد جدی بر زندان بودن این ساختمان قدیمی داشته و عده ای نیز معتقدند که یا اصلا زندانی به اسم زندان اسکندر و یا زندان ضحاک وجود نداشته و یا اگر هم وجود داشته مربوط به سازه ای جدا با هر میزان وسعتی در گذشته بوده و هیچ ربطی به معماری مدرسه ضیائیه که از همان سال های نخست در این بنا تاسیس شده، نداشته و ندارد! لازم به ذکر است در کتاب یادگارهای یزد به قلم ایرج افشار و سایر کتاب های تالیف شده در خصوص شهر یزد نیز از این بنا به عنوان مدرسه، آرامگاه و مسجد یاد شده و اسمی از زندان به این بنای تاریخی نسبت داده نشده است. همچنین این را هم باید اضافه کرد که اگر مکانی تحت عنوان زندان اسکندر وجود دارد احتمالا بقایایی از خاندان رضی در آن قرار گرفته و گنبد بنای شهر یزد نیز مکانی برای مقبره مردگان این خاندان بحساب می آید.

خصوصیات معماری در زمان دسترسی به مدرسه ضیائیه

این بنا چه با نام زندان اسکندر شناخته شود و چه با نام مدرسه ضیائیه، دارای معماری یکسان و کاملا چشم نوازی است! سبک معماری به کار بسته شده در ساخت این بنای تاریخی، سبک معماری آذری می باشد که همانطور که از اسمش کاملا هویدا است. سبکی است متعلق به آذربایجان که پس از ظهور اسلام در ایران و به سلطنت رسیدن خاندان ایلخانی بر این مرز و بوم بسیار رواج پیدا کرد. ناگفته نماند که در محافل بسیاری از این سبک به عنوان سبک مغول یا سبک ترکیبی از ایرانی و مغولی نیز یاد می شود. ساختمان این بنا تنها با خشت ساخته شده و برای تزئین آن از هیچ کاشی کاری استفاده نشده و تنها در هنگام مرمت بنا توسط استاد آخوند خرمی، بخش گنبدی این مکان با آجر بازسازی شده و جز این قسمت، سایر بخش های معماری مدرسه ضیائیه کاملا با خشت ایجاد شده اند! ساخت معماری مدرسه ضیائیه را می توان به دو مرحله محدود نمود. در مرحله اول گنبد این بنا همزمان با حمله مغولان به ایران ساخته شده که البته در ابتدا هدف از ساخت این گنبد برای قرارگیری آن بر روی آرامگاه بوده و خبری از تاسیس زندان و یا مدرسه در این مکان نبوده است! مرحله دوم ساخت معماری مدرسه ضیائیه نیز حدودا به صد سال بعد موکول می شود یعنی اوایل سده هشتم هجری قمری که در این زمان، مدرسه ای به دست نوه سازنده گنبد در کنار آن ساخته شده و بعدها برای این مدرسه نیز درگاه مخصوصی در نظر گرفته می شود.

نگاهی متفاوت به بنا در زمان دسترسی به مدرسه ضیائیه

وقتی به جلوه اصلی این سازه قدیمی در کوچه پس کوچه های شهر یزد نگاه می کنیم تنها متوجه یک درب ورودی کوتاه با یک گنبد ساخته شده از خشت خام می شویم که از ارتفاع 18 متری برخوردار است و در گذشته نمای بیشتری را برای جلب توجه همگان با گچبری ها و نقاشی های لاجوردی و آبرنگ طلایی خود داشته و امروزه تنها قسمتی از زینت های دیروز آن بر روی گچ های سفید باقی مانده است! هر کدام از دیوارهای متصل به گبند طور میانگین از ارتفاع 8.5 متری برخوردار هستند و ارتفاع بقعه این بنا نیز به طول 18 متر حدفاصل دهانه آن نیز حدودا 6 متر بحساب می آید. در حال حاضر از کتیبه ها و دیوار نوشته های این بنای قدیمی چیز زیادی برای تماشا باقی نمانده است و آنطور که در تاریخ در خصوص این نوشته های حکاکی شده بر روی دیوارهای این بنای تاریخی آورده شده، همگی به خط کوفی نگاشته شده و از نظر تمثیل با سنگ نوشته های بقعه فهادان و یا مدرسه شاه کمالیه شباهت هایی را دارا بوده اند. زندان اسکندر و یا مدرسه ضیائیه دارای شبستانی است که درست در میان آن یک محراب قرار گرفته و در اطراف آن رواق هایی ایجاد شده که از نظر اندازه با هم برابر نیستند! برای کسانی که نمی دانند باید بگوییم رواق به فضای سرپوشیده و ستون داری گفته می شود که حداقل از یک سو به دیوار و یا جداره ای سخت منتهی شده و سبب آسایش انسان از تابش نور خورشید و بارش نزولات آسمانی می گردد. همچنین در حیاط معماری مدرسه ضیائیه، تعدادی ایوان کوچک مقابل اتاق ها و همچنین چهار ایوان بزرگ نیز به چشم می خورند که شکل کلی حیاط این جاذبه تاریخی و تماشایی را تشکیل داده اند! البته جز این ایوان های چشم نواز، در صحن بیرونی این بنا 38 پله به طرف زیر زمین نیز تعبیه شده که شما را به عمق 2.8 متری از سطح زمین برده و دسترسی قنات اله آباد را برایتان ممکن می سازد. چاهی که برای بهره وری از آب این قنات در نظر گرفته شده، درست در میان صحن حفر شده و از دهانه ای به قطر 2 متر نیز برخوردار است و در نهایت به سردابی که در عمق پنج متری حفر شده نیز منتهی می شود. لازم است بدانید یکی از جاذبه های تاریخی و برجای مانده از ساخت و ساز اولیه این بنا که تا امروز نسبتا صحیح و سالم پابرجا باقی مانده و می توانید از تماشای اصالت در گوشه گوشه آن احساس غرور کنید، یک حوض قدیمی در کف این سرداب می باشد. در آخر نیز توجه شما را به اتاقی که در گوشه ای از صحن بیرونی این سازه باستانی استان یزد قرار گرفته، جلب می نماییم. این اتاق که آن را اتاق بادگیر می نامند، سبب خنکی کل مجموعه می شود و می توانید از خنکای نسیمی که در آن می پیچد، نهایت استفاده را ببرید. به گواهی تاریخ در تاریخچه مدرسه ضیائیه با توجه به موقعیت مکانی و ارتفاع بی نظیری که در گذشته نسبت به سایر بناهای ساخته شده در شهر داشته، خاندان رضی شروع به ساخت خانه های مد نظر خود پیرامون آن می کنند و بادگیرهای بلندی نیز برای این منظور در اطراف زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه می سازند. در گذشته این بنای چشم نواز دارای دو مناره بلند، کتابخانه، حمام و همچنین باغچه ای پر از درخت بوده که سبب خنکی محیط اطراف خود می شد و در تاریخچه مدرسه ضیائیه خودنمایی می کنند.

سایر اماکن تاریخی و دیدنی در زمان دسترسی به مدرسه ضیائیه

شهر یزد با توجه به قدمت بالا و تاریخچه غنی خود دارای بیشمار بنای قدیمی و باستانی می باشد که هر کدامشان با معماری چشم نواز منحصر به فردی ساخته و پرداخته شده اند. از جمله این اماکن تاریخی و دیدنی که اتفاقا در حوالی زندان اسکندر یا همان مدرسه ضیائیه نیز قرار گرفته می توان به حمام ابوالمعالی، مقبره دوازده امام، خانه لاری ها و همچنین مسجد جامع کبیر یزد که نمادی از آمیختگی مذهب و هنر در یک بنای اصیل ایرانی می باشد، اشاره داشت.

اطلاعاتی در خصوص این بنا و جنبه های گردشگری آن

زندان اسکندر یا همان مدرسه ضیائیه در حال حاضر به عنوان یک جاذبه توریستی و گردشگری برای استان یزد تلقی می شود و در داخل خود از موزه جذابی برخوردار است که در آن تعداد زیادی سنگ قبر و همچنین کتیبه های ارزشمند باستانی نگهداری می شوند. در این مجموعه تخت هایی برای نشستن بازدید کنندگان و مراجعه کنندگان نیز در نظر گرفته شده و با توجه به غرفه های فروشگاهی متعددی که در پیرامون این بنا قرار گرفته، می توانید هم برای خود غذا و نوشیدنی تهیه نمایید و هم سوغاتی های مدنظرتان را از این فروشگاه ها همچون صنایع دستی استان یزد خریداری نمایید! این بنای قدیمی در محله تاریخی فهادانِ شهر یزد، کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو و مقابل مقبره دوازده امام واقع شده و شما عزیزان می توانید همه روزه از ساعت 8 صبح لغایت 19:40 دقیقه عصر به غیر از روزهای تعطیلات رسمی و ایام سوگواری از این بنای چشم نواز و تاریخی دیدن فرمایید. دوستان عزیز توجه داشته باشید هزینه ورود به تاریخچه مدرسه ضیائیه برای هر گردشگر و بازدید کننده ایرانی 1500 تومان و برای هر توریست و مراجعه کننده خارجی 15000 تومان می باشد.