روح تاریخ در استثنایی ترین عمارت تهران در گردش است

موزه آبگینه در خیابان سی تیر تهران، موزه‌ای چندلایه است که نه فقط ملموسات تاریخ را می‌نمایاند که روح آن را به تخیل بازدیدکننده می‌نشاند. پاییز امسال، 17 اثر شاخص از این موزه در فهرست آثار ملی ثبت شد و ارزشی بر ارزش‌های پیشین این موزه افزود.

موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، فقط موزه‌ای برای نمایش اشیاء تاریخی و باستانی نیست، روح تاریخ معاصر در کالبد این موزه زنده و جاری است. هزاران قصه و رویداد در خاطره تک‌تک آجرهای بنای این موزه پنهان شده و درختانش شاهدی زنده بر اتفاقاتی هستند که حالا ما آن‌ها را در کتاب‌ها می‌خوانیم.

چه‌بسا کلاغ‌های پیر و فربه روی درختان کاج حیاط آن نیز در قارقارهای روزانه خود، راوی روایت‌هایی تاریخی هستند؛ روایت‌هایی از رفت و آمدهای تأثیرگذار در عمارت باشکوه باغ، از روزی که احمد قوام، نخست‌وزیر وقت، امور مملکت را رتق و فتق می‌کرد، از تنهایی باغ وقتی که «حضرت‌اشرف» دو ماهی را در بند، آب خنک نوش‌جان می‌فرمود، از روزی که از سفر روس و دیدار با استالین بازگشت، از انشای قانون مشروطیت، از تظاهرات سی تیر و خداحافظی قوام با قدرت، از خاطرات خود با سفیر کبیر مصر در روزهای آشفتگی عالم سیاست، از روزهایی که «‌هانس هولاین»، متر در دست طول و عرض باغ و خانه را اندازه می‌گرفت...

موزه آبگینه در خیابان سی تیر تهران، موزه‌ای چندلایه است که نه فقط ملموسات تاریخ را می‌نمایاند که روح آن را به تخیل بازدیدکننده می‌نشاند. پاییز امسال، 17 اثر شاخص از این موزه در فهرست آثار ملی ثبت شد و ارزشی بر ارزش‌های پیشین این موزه افزود.

چهار ویژگی موزه آبگینه

موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، لایه‌های متفاوتی دارد. دکتر نوید صالح‌وند، باستان‌شناس و رییس این موزه می‌گوید: قبل از هر چیز باید بگویم که این موزه تنها موزه شیشه آسیا و جزو پنج یا شش موزه اصلی شیشه در دنیاست. موزه آبگینه دارای ویژگی‌هایی است که در کمتر موزه‌ای دیده می‌شود. اول ساختمان موزه است که سازنده آن استاد علی‌محمد معمارباشی، خالق کاخ صاحبقرانیه است. 

وی این بنا را در دوره‌ای که هنوز معماری تلفیقی تعریف نشده بود، با استفاده از سبک ایرانی- اروپایی می‌سازد. پنجره‌های ونیزی، پلکان روسی و نیز نمای آجری با تزئینات سلجوقی، تعهد هنری معمار به گذشته ایران را نشان می‌دهد و از این نظر، ساختمان موزه خود یک اثر شاخص محسوب می‌شود.

وی ویژگی دوم موزه را نحوه تغییر کاربری آن عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: بهترین نمونه برای تبدیل یک فضای تاریخی به موزه را می‌توان در آبگینه جستجو کرد. «هانس هولاین»، معمار برجسته و صاحب‌نام اتریشی با همکاری همکاران ایرانی نظیر خانم دکتر شیرین‌دخت نفیسی، فضای تاریخی این بنا را به ویترین‌ها و تالارهای زیبایی تبدیل کردند که در آن شاخصه‌های بناهای مهم باستانی و اسلامی ایران دیده می‌شود.

دکتر صالح‌وند، سومین ویژگی موزه را شخص «قوام‌السلطنه» عنوان می‌کند و می‌گوید: قوام به عنوان یکی از مهم‎ترین و تأثیرگذارترین صاحب‌منصبان سیاسی، مالک این ساختمان بود و این خود به بنا ارزش می‌دهد.

البته این بنا سیر تحولات مختلفی هم داشته است. حدود 9 سال بعد از زمان ساخت و اوایل 1300 خورشیدی، این‌جا به سفارت مصر فروخته و بعد در دهه چهل، به سفارت افغانستان واگذار می‌شود. بعد از آن بار دیگر سفارت مصر آن را تملک می‌کند و در نهایت بانک بازرگانی این‌جا را به عنوان باشگاه برای کارکنان خود می‌خرد. بعدها در حکومت وقت، این بنا توسط دولت خریداری و از‌ هانس هولاین دعوت می‌شود تا برای تبدیل آن به موزه اقدام کند. 

این مدرس دانشگاه، چهارمین ویژگی موزه را اشیاء آن می‌داند و توضیح می‌دهد: در این موزه 2900 شیء داریم که از این میان 750 اثر در 116 ویترین به نمایش درآمده است. 

ثبت ملی آثار

بنای موزه در سال 1377 در فهرست آثار ملی ثبت شد. دکتر صالح‌وند توضیح می‌دهد: بعد از بررسی‌ها متوجه شدیم برخی از آثار موزه شاخص هستند، در حالی که هیچ اثری از این موزه، ثبت ملی نشده است. ثبت ملی علاوه بر معرفی شاخص‌های فرهنگی و هنری کشورمان باعث افزایش اعتبارات مرمتی و حفاظتی اشیا و نهایتا باعث افزایش استانداردهای حفاظتی و امنیتی این آثار می‌شود.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: شاخص‌های ثبت ملی بیشتر کیفی است تا کمّی؛ آثاری که منحصربه‌فرد است یا نمونه آن کمیاب است، آثاری که فناوری تولید آن در کشور و دنیا نادر است یا برای اولین بار با یک فناوری ساخته می‌شود و نیز آثاری که شیوه‌های تزئینی آن به عنوان یک الگو در یک دوره خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته حائز ویژگی ثبت ملی هستند. وقتی شاخصه‌های کیفی را بررسی کردیم 400 اثر این موزه حائز ویژگی‌های نامبرده بود. 

در ابتدا روی آثار شیشه‌ای کار کردیم و 18 اثر شناسایی شد. از این تعداد 17 اثر فرهنگی به ثبت ملی رسید و برای بقیه آثار، برنامه ثبتی داریم.

آثار ثبتی

همان‌طور که اشاره شد 17 اثر از موزه آبگینه ثبت ملی شد، این آثار از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا قرون میانه دوران اسلامی‌ یعنی سده ۷-۶ قمری را شامل می‌‎شود. صالح‌وند می‌گوید: لوله‌های شیشه‌ای زیگورات چغازنبیل یکی از آثار ثبتی است، این لوله‌ها برای تزئین درهای معابد زیگورات چغازنبیل یا شهر «دوراونتش نپیرشه» توسط ایلامی‌ها به کار رفته بود. نحوه قرار گرفتن این شیشه‌ها روی درها و نحوه ساخت آن با چوب نخل و با تکنیک قالب میله‌ای، منحصر به‌فرد است و این‌گونه آثار در آن دوره فقط در ایران ساخته می‌شد.

دومین اثر شاخص ثبتی، دو گردن‌بند مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است که با ترکیب شیشه و طلا ساخته شده، به جز این در قرون اولیه حکومت اشکانی هم‌دوره با دوره هلنی، ظروف ویژه نگهداری مواد دارویی یا آرایشی ساخته می‌شد که چند نمونه از آن‎ها ثبت شد.

رییس موزه آبگینه همچنین به کاسه شیشه‌ای ساسانی به عنوان یکی دیگر از آثار ثبت‌شده اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: تراش‌هایی که در دوره ساسانی باب شد، تراش شصتی و تراش‌های شش‌ضلعی یا لانه‌زنبوری بود. یک کاسه شیشه‌ای با تراش شستی (مدور) ثبت کردیم که نمونه‌های آن در جنوب شرق آسیا، کره، چین و ژاپن دیده شده است. مشخص نیست این ظروف چگونه سر از آن‌جا درآورده‌اند، ولی احتمالا جاده ابریشم و همچنین ارتباطات دیپلماتیک عامل این جابه‌جایی بوده است.

دکتر صالح‌وند ادامه می‌دهد: به جز موارد ذکرشده، مجموعه‌ای‌ با عنوان مجموعه ابزارهای علمی ثبت شد ‌که 10 اثر شامل اکسیردان، سه نوع انبیق، لوله‌های آزمایشگاهی، هاون و دسته‌هاون شیشه‌ای است. یکی از انبیق‌ها، انبیق معکوس است که در دنیا نمونه دیگری ندارد و احتمالا برای عصاره‌گیری خاص استفاده می‌شد.

مرمت موزه

امسال موزه آبگینه دستی به سر و روی خود کشید. صالح‌وند، رییس موزه می‌گوید: همه پارکت‌ها تعمیر و بخش‌هایی تعویض و سروصدای پلکان اصلاح شد. همچنین در محوطه بیرونی، طرح اولیه «هانس هولاین» بازسازی شد. این طرح ترکیبی از باغ ایرانی و پیرامون بتونی بود و معمار با استفاده از دو پیاده‌روی بتونی معماری پست مدرن را در باغ ایرانی تلفیق کرده است‌.

مدیر موزه آبگینه در پایان گفتگوی خود می‌گوید: نمای عمارت از دو ضلع شمالی و غربی با توجه به بودجه‌ای که داشتیم مرمت شد. در ضلع جنوبی بنا هم دیوارهایی که شکم داده و ملات‌های آن ریخته بود تعمیر شد. قرنیزکاری‌ها و فیتیله‌گذاری‌ها نیز صورت گرفت و ستون‌ها استحکام‌بخشی شد.

دیگر آثار ثبتی 

زهره محمدیان مغایر، امین اموال موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران در مورد ویژگی‌های برخی از آثار ثبت‌شده توضیح می‌دهد: کاسه شیشه‌ای هخامنشی یکی از آثار ثبتی است. دلیل اهمیت فرم ایرانی آن است که به لاله‌گون شهرت دارد. همچنین تصویر چنین ظرفی در نقوش سنگی پلکان شرقی آپادانای تخت‌جمشید و در دست خراج‌گزاران دیده می‌شود. 

وی می‌افزاید: کف این ظرف یک گل نیلوفر شانزده برگ وجود دارد که در ردیف بالاتر همان گل با 52 برگ تکرار شده است.

اثر دومی که محمدیان آن را توضیح می‌دهد، تنگ دورنگ موزه است: این تنگ شیشه‌ای، دو رنگ دارد و قسمت بالای آن لاجوردی‌رنگ و قسمت زیرین آن شیشه‌ایِ کدر است. اهمیت اثر در آن است که این تکنیک متعلق به قرون میانه اسلامی در ایران، بعدها در جهان گسترش پیدا کرد.

امین اموال موزه آبگینه در پایان گفتگوی خود می‌افزاید: در واقع هنرمندان ایرانی این تکنیک را به جهان معرفی کردند. ساخت چنین ظرفی دقت بالایی لازم داشته و احتمالا کار گروهی شیشه‌گران و هنرمندان بوده است. امروزه در دنیا این تکنیک به نام «اینکالمو» شناخته و در ساخت آثار شیشه‌ای فاین‌آرت استفاده می‌شود.