چراغ بازار سیاه ناصرخسرو دوباره روشن شد

روزنامه شرق در ادامه نوشت: «با چشمانشان دنبالت می‌‌کنند و می‌پرسند؛ «چه دارویی می‌خوایی؟» با چهره‌هایی آفتاب‌سوخته، ردیف  جلوی درب ایستگاه مترو ایستاده‌اند و با عبور  هر رهگذری زمزمه می‌کنند: «دارو... دارو...» اگر چه مسئولان وزارت بهداشت بارها اعلام کرده‌اند کمبود دارویی در کشور وجود ندارد اما بازار داغ دلالان دارو بیانگر چیز دیگری است و این روز‌ها کار داروفروشان غیر قانونی به‌دلیل تغییرات نرخ ارز و تأثیرات آن بر واردات دارو، بیش از همیشه رونق گرفته و دلالان این کالای اساسی را به پاتوق همیشگی‌شان، یعنی خیابان ناصرخسرو کشانده است. انواع قرص‌ها، داروها و آمپول‌هایی را که حتی در داروخانه‌های تخصصی نیز نایاب شده، به‌ دستتان می‌رسانند. کار به جایی رسیده که مسئولان وزارت بهداشت از نهادهای امنیتی و قضائی خواسته‌اند به موضوع رسیدگی کنند. در شبانه‌روز گذشته نیز حداقل در دو بخش خبری صداوسیما به این ماجرا پرداخته شده است.

اما سؤال اینجاست که منشأ و مبدأ تأمین دارو در این بازار کجاست؟ چه عواملی باعث رونق دوباره این بازار سیاه شده است که در سال‌های گذشته تلاش‌هایی برای کنترل و کاهش فعالیت داروفروشان در این خیابان انجام شده بود.‌

کیانوش جهانپور، مدیر کل روابط‌ عمومی وزارت بهداشت، درباره منشأ و مبدأ تأمین دارو در بازار سیاه ناصرخسرو به «شرق» می‌گوید: «داروهای مختلفی که در بازار سیاه دارویی وجود دارند منابع مختلفی دارند. بعضا اینها داروهای قاچاق هستند و از مبادی غیر رسمی یا حتی ممکن است به‌صورت پنهان‌کاری از مبادی رسمی و به‌صورت قاچاق وارد کشور و وارد بازار سیاه دارو شوند. برخی از این دارو‌ها اساسا جعلی و تقلبی هستند، یعنی حتی ممکن است از خارج از مرز‌ها وارد کشور نشوند، بلکه در کارگاه‌های زیرزمینی تهیه و در قالب بسته‌بندی‌های جعلی شبیه به داروهای برند و آن چه مورد توجه بازار است، ساخته و در بازار سیاه عرضه شوند، چون از طریق رسمی قابلیت عرضه ندارند. البته برخی داروهایی که توزیع کنترل‌شده دارند یا نایاب یا کمیاب هستند، آنها هم ممکن است به صورت نشت از زنجیره توزیع دارو وارد بازار سیاه شوند. بنابراین این دارو‌ها منبع و منشأ واحدی ندارند، چون ممکن است داروهای کمیابی که از آن صحبت می‌شود در زنجیره توزیع یا از طریق افراد و کارکنان متخلف در شرکت‌های پخش، شرکت‌های واردکننده، کارکنان داروخانه یا حتی شرکت‌ها و داروخانه‌های متخلف این داروها به بیرون از داروخانه نشت پیدا کند و در بازار سیاه با قیمت‌های چند برابر قیمت مصوب به فروش برسد.»

او در ادامه درباره نظارت‌های سیستم سلامت بر خروج داروها از توزیع رسمی می‌گوید: «از جمله مهم‌ترین اقدامات مهمی که در ماه‌های اخیر در این زمینه صورت گرفت، بحث هوشمندسازی نظارت بر زنجیره توزیع داروست. در حال‌ حاضر بیش از ۴۵۰ قلم داروی مصرفی در کشور وجود دارد که جزء داروهای گران‌قیمت هستند و مورد استفاده بیماران خاص و صعب‌العلاج داخل سیستم هوشمندسازی قرار گرفته‌‌اند و این روند همچنان رو به توسعه است و قرار است داروهای بیشتری در این سامانه قرار بگیرند. عموما داروهایی که احتمال دارد در بازار سیاه عرضه شوند، در قالب این سیستم قرار می‌گیرند تا از مبدأ تا مقصد که به دست مصرف‌کننده می‌رسد رصد شود. در حال‌ حاضر این ۴۵۰ قلم دارویی که در این سیستم قرار گرفته‌اند در بازار سیاه و بازار موازی وجود ندارند اما برخی از داروها همچنان در این فهرست قرار نگرفته‌‌اند که آنها ممکن است به هر دلیل در بازار سیاه عرضه شوند. البته این نکته نیز حائز اهمیت است که بسیاری از داروهایی که ممکن است در بازار سیاه دارویی عرضه شود و مشابه آن در بازار زنجیره‌‌ای تأمین و توزیع دارو به صورت رسمی در حال توزیع باشد اما علایقی که برخی افراد به هر دلیلی به داروی برند دارند یا به توصیه پزشک یا به دلیل این که پیش از این مصرف‌کننده داروی برند خاصی بوده‌‌اند و به نوعی چسبندگی به این برند دارند ممکن است پای این افراد را به بازار سیاه دارو بکشاند. این افراد وقتی نمی‌توانند آن برند خاص را تهیه کنند ممکن است به بازار سیاه کشانده شوند. تهیه دارو از بازار سیاه به‌ هر حال ریسک بالایی دارد.»

به گفته جهانپور، ناصرخسرو به‌عنوان نماد بازار سیاه یا قاچاق داروی کشور شناخته شده است، البته ممکن است این اتفاق در مکان‌های دیگری نیز رخ دهد و فقط ناصرخسرو نباشد. ناصرخسرو پدیده جدیدی نیست و می‌توان گفت همیشه وجود داشته است. البته این معضل مختص ایران نیست و حتی در پیشرفته‌ترین نظام‌های دارویی دنیا حدود ۱۰ درصد بازار دارو را بازار داروهای قاچاق و تقلبی شکل می‌دهد، حالا در ایران به نام ناصرخسرو شهرت دارد و در کشور‌های دیگر با نام‌های دیگر. در ناصرخسرو صرفا بحث ارائه دارو‌های مورد نیاز درمان مردم مطرح نیست. بسیاری از داروهایی که در این بازار توزیع می‌شود ممکن است اساسا کاربرد‌‌های غیر قانونی داشته باشد، چون این داروها از محل مجاز قابل تهیه نیست و عموما در بازار‌های سیاه یافت می‌شود، ازجمله مخدر‌ها، شبه‌مخدر‌ها،‌ داروهای ‌سقط جنین و در کنار اینها هم البته داروهایی که ممکن است به هر دلیلی در نظام دارویی به صورت مستقیم در دسترس نباشد نیز مشاهده می‌شود. افرادی که بخواهند خارج از مسیر رسمی به دارو دسترسی پیدا کنند وارد بازار‌های سیاه می‌شوند.

البته به گفته این مقام مسئول در وزارت بهداشت، بازار ناصرخسرو تنها بازار سیاه داروی کشور نیست. او در این‌ باره می‌گوید: «با گسترش فضای مجازی و افزایش دسترسی مردم به فضای مجازی ما با پدیده‌ای مواجه هستیم که می‌توان نام آن را ناصرخسروی مجازی گذاشت. داروها یا مکمل‌هایی که جعلی و قاچاق هستند یا از زنجیره تأمین نشت پیدا کرده‌اند یا از طریق شبکه‌های مجازی معرفی و عرضه می‌شوند. در کنار این‌ ما پدیده بازار داروهای ماهواره‌ای را نیز داریم که داروهایی هستند که از طریق ماهواره‌ و شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان تبلیغ می‌شوند، شماره‌ها و آدرس‌‌های اینترنتی را در اختیار افراد قرار می‌دهند تا به آنها مراجعه کنند و حتی کالا را درب منزل دریافت کنند. تردیدی در این نداریم که قسمت اعظم بازار سیاه دارو قطعا ارتباطی به زنجیره تأمین و عرضه رسمی دارو ندارد، این موضوع خارج از زنجیره توزیع دارو است و قاعدتا به لحاظ کارویژه، اختیارات و مسئولیت نظام سلامت ما امکان ورود مستقیم به حوزه فضای مجازی و نظارت مستقیم بر بازار‌های غیر مجاز دارو را نداریم، به همین خاطر از دستگاه‌های انتظامی و دستگاه‌های امنیتی می‌خواهیم به موضوع ورود پیدا کنند. قطعا ورود مدعی‌العموم و دستگاه قضائی می‌تواند دایره را بر افرادی که در این بازار سیاه حرکت می‌کنند تنگ کند.»

ناصرخسرو از گذشته تاکنون محلی برای تهیه دارو بوده است، زمانی به‌صورت رسمی و با تغییر سیستم توزیع دارو، به‌ صورت غیر رسمی اما چه عواملی باعث شد ناصرخسرو به محلی برای توزیع غیررسمی دارو و بازار سیاه دارو تبدیل شود؟

حسام‌الدین شریف‌نیا، کارشناس اقتصاد دارویی نیز با بیان این که بازار دارویی در ناصرخسرو یک سابقه تاریخی دارد، به «شرق» می‌گوید: «قبل از انقلاب که شرکت پخش دارو وجود نداشت و توزیع دارو به‌صورت بنکداری انجام می‌شد، ناصرخسرو محل بنکداران دارویی بود و هر کسی که قصد تهیه دارو داشت، به ناصرخسرو مراجعه می‌کرد. پس از انقلاب روند توزیع دارو در کشور تغییر کرد و منظم شد. از آن زمان به بعد ناصرخسرو کارکرد خودش را به‌عنوان محل تأمین دارو به شیوه قبلی از دست داد.»

به گفته این کارشناس اقتصاد دارویی قاچاق ناشی از دو عامل است، نیاز و سود اقتصادی. پس از انقلاب که در کشور نظام ژنریک در حوزه دارو اجرا شد و اجازه واردات بسیاری از داروها به کشور گرفته شد. طبیعی است که به داروی برندی که در داخل کشور مشابه تولید داخلی آن وجود دارد، نیاز است. نیاز به داروهای برند در کشور وجود دارد که این نیاز را قاچاقچیان غالبا از کشور ترکیه تأمین می‌کردند. محدودیت‌‌ها امروزه بیشتر هم شده است و اجازه واردات داروی مشابه تولید داخل را نمی‌دهیم اما نیاز‌ها همچنان وجود دارد. ارز سوی دیگر این دارو‌‌هاست که با قیمت‌های بالا وارد کشور می‌شوند. یک‌سری کالای غیر مجاز نیز مانند آمپول هورمون رشد یا داروی آمپول سقط جنین را که نیاز آن در بازار غیر رسمی وجود دارد، از ناصرخسرو تأمین می‌‌کنند. اینها افرادی هستند که به زنجیره رسمی تأمین دارو ارتباطی ندارند.

او دلیل گسترش این بازار را وجود دو عامل می‌داند و می‌گوید: «به دو علت این بازار امروزه گسترش پیدا کرده است؛ یک، ممنوعیت واردات داروی مشابه داخلی و دوم محدودیت است یعنی دارویی مانند دپاکین، مدوپار و... چون برخی افراد سودجو می‌دانند که نیاز به این دارو وجود دارد، آن را از داروخانه یا افراد به‌صورت دستی خریداری می‌کنند و در بازار سیاه با قیمت بالا می‌فروشند. نوع جدید قاچاق که شکل گرفته، قاچاق معکوس دارو است. داروهای وارداتی یا تولید داخل به‌دلیل اختلاف نرخ ارز در داخل کشور بسیار ارزان شده است، به‌همین‌دلیل داروها را از داروخانه‌ها می‌خرند و در کشور‌‌های دیگر قاچاق می‌کنند.»

شریف‌نیا همچنین درباره خرید و فروش دفترچه می‌افزاید: «پیش از این داروها با کد ثبت نمی‌شدند و به‌راحتی برخی افراد می‌توانستند با مهر پزشک و... دارو را از کانال رسمی دارو خارج کنند اما با طراحی سیستم‌های جدید دیگر نمی‌توان این کار را انجام داد و این دارو‌ها شامل بیمه نمی‌شوند اما با خرید و فروش دفترچه می‌توان دارو‌های گران‌قیمت را از داروخانه تهیه و آن را به کشور‌های دیگر قاچاق کرد. اگر قاچاق وجود دارد، بر اساس سود و نیاز است، ما برای این که بتوانیم جلوی قاچاق و بازار سیاه را بگیریم، باید آن را ریشه‌یابی کنیم. البته به‌تازگی کار‌‌های خوبی در این زمینه انجام شده است؛ مانند راه‌اندازی پرونده الکترونیکی سلامت که هر چقدر زودتر راه‌اندازی شود و داروخانه‌ها و شرکت‌‌های پخش زودتر به سیستم تی‌تک متصل شوند، احتمال بروز تخلف را کاهش می‌دهند.»

یکی از مسائلی که درباره خروج دارو از سیستم سلامت مطرح است، خرید و فروش دفترچه بیمه است. مدیرعامل سازمان بیمه سلامت در واکنش به ماجرای دفترچه‌بیمه‌های کرایه‌ای، درباره چگونگی تأمین داروهای بازار سیاه ناصرخسرو به «شرق» می‌گوید: «دارویی که در ناصرخسرو یا بازارهای شبیه به ناصرخسرو دیده می‌شود، منشأ‌های مختلفی دارد. ممکن است این دارو‌‌‌ها قاچاق باشد یا دارویی باشد که در فارماکوپه و نظام دارویی کشور وجود ندارد و به‌ همین‌ دلیل داروخانه‌ها نمی‌توانند آن را عرضه کنند. تجویز چنین دارویی طبق قانون برنامه ششم توسعه تخلف است و در صورت تجویز چنین دارویی باید بر اساس جزء یک ماده ۲۸ قانون نظام پزشکی، با متخلف و کسی که آن را تجویز کرده است، ‌برخورد قانونی شود. همچنین بخشی از این بازار مربوط به تخلفاتی است که ممکن است داروخانه‌ها یا شرکت‌های توزیع داشته باشند که البته من از حد و حجم آن اطلاعی ندارم. تأمین داروی بازار ناصرخسرو به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود. برای مثال فکر کنید فردی داروی گران‌قیمتی را مصرف می‌کند و بعد از مدتی فوت می‌کند. حال خانواده‌اش نمی‌توانند داروهای آن فرد را به داروخانه پس بدهند. بنابراین می‌روند و در ناصرخسرو آنها را می‌فروشند یا در برخی موارد می‌بینیم که پزشک‌ پروتکل درمانی بیمار را تغییر داده و حالا بیمار داروهای گران‌قیمت باقی‌مانده را که داروخانه هم آنها را پس نمی‌گیرد، به ناصرخسرو می‌برد و می‌فروشد یا حتی بخش بسیار اندکی از فروشندگان دارو در داروخانه‌ها، داروی تاریخ‌مصرف‌گذشته‌شان را وارد این بازار می‌کنند. یکی از موارد تخلف در این حوزه می‌تواند دفترچه‌های بیمه هم باشد.»

طاهر موهبتی درباره تحویل داروی بیماران خاص از طریق سامانه تأیید خدمت و برای جلوگیری از سوء‌استفاده‌های احتمالی افزود: «حدود ۳۸۰ داروی پرونده‌ای داریم و این‌ طور نیست که هر شخصی بگوید هموفیلی یا بیماری صعب‌العلاج دارد و به او دارو داده شود. بیماران خاص پرونده دارند و داروی مصرفی آنها نیز مشخص و در سامانه تأیید دارو، نشان‌دار است. در حال‌ حاضر ۸۰ درصد هزینه‌ داروهایی که گران‌قیمت هستند، در داروخانه‌ها از طریق سامانه تأیید خدمت، تحویل می‌شود. بنابراین وقتی کسی بیماری خاص ندارد و به داروخانه مراجعه می‌کند تا داروی بیمار خاص را دریافت کند، دارویی به او تحویل داده نمی‌شود. این در حالی است که در نسخه‌ها نیز سقف وجود دارد و تعداد داروها در سامانه ثبت می‌شود. در حال‌ حاضر سامانه دارویی این توانایی را دارد که داروها را بر اساس تخصص پزشک تجویزکننده، جنسیت، سن و قلم دارو، کنترل کند و بعد دارو تحویل داده شود. هر چه بتوانیم زیرساخت‌های فناوری اطلاعات را بیشتر در سازمان بیمه سلامت فراهم کنیم، سطح دسترسی مردم به خدمات راحت‌تر و سیاست‌گذاری‌ها واقعی‌تر خواهد بود و از سوءاستفاده‌های احتمالی نیز جلوگیری می‌شود.»

حواشی بازار سیاه دارو در ناصرخسرو در روز‌های اخیر وزیر بهداشت را نیز به واکنش واداشت. سعید نمکی در اجلاس معاونان درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور در‌این‌باره گفت:‌ «چند ماه است از ضرورت نظام سلامت الکترونیک و بعضی نقصان‌های زیرساختی در نظام سلامت و قوانین مغفول‌مانده فریاد می‌زنیم ولی برخی دوستان به‌تازگی دوربین به دست گرفته‌اند و در این عرصه روشنگری می‌کنند که البته باز هم جای خوشبختی است و از آن استقبال می‌کنیم. ٣٠ سال قبل که معاون بهداشت وزارت بهداشت بودم، به یکی از سیستم‌های امنیتی پناه بردیم که ناصرخسرو از محدوده کنترل ما خارج است و کمک لازم داریم، طبق قراردادی بنا شد سرویس دریافت کنیم و سقف ریالی هم برای قرارداد تعیین شد و بعد از مدتی کوتاه، کوپن سقف ما تمام شد و حاصل آن تنها شناسایی وانت مملو از داروی قاچاق زیر یکی از پل‌های شهر بود.‌

نمکی در ادامه به فساد بدنه سازمان غذا و دارو اشاره کرد و افزود: «در سازمان غذا و دارو که متأسفانه گاهی تعدادی از مجرمان این مجموعه یا شریک یا رقیب مجموعه‌های خارج از سازمان بودند، افراد خالص دانشگاهی را جایگزین کردیم. روزی باید همه ما پاسخ دهیم در روزهای سخت مملکت کجا بودیم و چه کردیم؟ امیدوارم آن روز مجبور نباشیم بگوییم زیر چشمان ما با IRC پودر کاکائو و نارگیل، داروی قاچاق وارد کرده و توزیع کردند و کارمند ما هم پشت سیستم و سامانه این موضوع را تأیید کرده است؛ یعنی به‌ جای چرتکه، به دزدها ماشین‌حساب دادیم. خدا کند نگوییم سامانه‌ای داشتیم که در آن، این قابلیت وجود داشته که یک خانم دکتر در ١٣ یا ۱۴ مرکز، مسئول فنی بود و سیستم و سامانه او را ریجکت نکرده بود.»

او با بیان این‌ مسئله که پرونده الکترونیک سلامت را راه‌اندازی کردیم و سؤال اینجاست که چرا این پرونده سال‌ها اجرائی نمی‌شد، اظهار کرد: «اگر مقاومتی باشد، از آن‌ رو است که می‌دانند تنها علاج جلوگیری از قاچاق، ثبت صحیح و نظام جمع‌آوری داده‌ها است. چرا برخی‌ مقابل این که همه چیز شفاف شود، مقاومت می‌کنند؟ پرونده الکترونیک سلامت به ما کمک خواهد کرد که پزشکی خانواده، راهنماهای بالینی و سیستم ارجاع را مستقر کنیم. کسی دنبال اجرائی‌کردن این موارد است که بخواهد مملکت به سمت پاکیزگی برود و کسی که مخالفت می‌کند، قطعا نمی‌خواهد مملکت نظم و صلاح پیدا کند. سامانه‌ای به نام تی‌تک داریم که حاوی اطلاعات ارزشمندی است؛ اما مشکلاتی هم دارد که همه را مأمور کرده‌ایم آنها را برطرف کنند. این سامانه باید در اختیار حاکمیت باشد تا اطلاعات حاکمیتی مصون بماند. اینها مباحثی است که از چند ماه قبل با جدیت آغاز کرده‌ایم و هر ماه هم عده‌ای به جمع همراهان این رویکرد پیوسته‌اند و خواهند پیوست و هر روز به تحقق اهداف و آرمان‌ها در این مسیر نزدیک‌تر می‌شویم.»