بررسی‌فقهی بورس و بازار سرمایه/بورس قمار هست یا نیست؟
این روزها با داغ شدن تنور بازار بورس و معاملات سهام، دانستن احکام و آداب شرعی این معاملات اهمیتی چند برابر یافته است و لازم است فرد با آگاهی و به کارگیری این قواعد و قوانین الهی، به سلامت و سعادت خود، خانواده و جامعه خویش کمک کند.
احکام اسلامی ضامن سلامت فرد و جامعه هستند و چراکه این احکام از خالق حکیم صادر شده و راهنمای سعادت است، به‌خصوص درمورد مسائل اقتصادی و معاملات که خطر مال حرام، ربا، ظلم، حق‌الناس، لقمه ناپاک و ... وجود دارد.
این روزها با داغ شدن تنور بازار بورس و معاملات سهام، دانستن احکام و آداب شرعی این معاملات اهمیتی چند برابر یافته است و لازم است انسان مؤمن با آگاهی و به‌کارگیری این قواعد و قوانین الهی، به‌سلامت و سعادت خود، خانواده و جامعه خویش کمک کند.
جایگاه تجارت در اسلام
در همین راستا حجت‌الاسلام امیر صالحی، کارشناس فقه مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی با ذکر مقدمه‌ای پیرامون اهمیت معاملات و احکام آن در اسلام اظهار داشت: تجارت و دادوستد در اسلام از جایگاه والایی برخوردار است، خریدوفروش و مبادله کالا و خدمات، همانند دیگر عرصه‌های زندگی، ازنظر اسلام دارای آداب و احکامی است که دانستن آنها برای آن‌کس که قصد ورود به این عرصه را دارد، لازم و ضروری است، زیرا عدم آشنایی با آنها، موجب لغزیدن در دام ربا، حرام‌خواری و سلب برکت از مال و سرمایه می‌شود.
فراگیری احکام و آداب، نخستین تکلیف
کارشناس فقه مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی ادامه داد: وقتی انسان در کاری وارد می‌شود، می‌بایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید و از آنجا که مسئله اقتصادی پس از عبادت، مهم‌ترین واصلی‌ترین تکلیف هر انسانی است (بقره، آیه 3) و قوام جامعه به آن است (نساءآیه 5)، دانستن احکام و آداب این حوزه نه‌تنها شایسته بلکه به‌عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است.
وی تصریح داشت: در حدیث است که حضرت امیرالمؤمنین (ع) بر فراز منبر می‌فرمود «یامعشرالتجار، الفقهْ ثم المتجر، الفقهْ ثم المتجر، الفقهْ ثم المتجر؛ ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید»، حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد، کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارد این کار می‌شوند، به‌احتمال‌قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار می‌شوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل می‌کنند.
صالحی اذعان داشت: چنانکه آن حضرت (ع) در ادامه همان هشدار قبلی، به این نکته توجه داده‌اند که: «به خدا سوگند، ربا در این امت از جای پای مورچه بر روی سنگ سخت پنهان‌تر است»، همچنین امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: «هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین‌وسیله حلال را از حرام باز شناسد، کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند، در کام شبهات فرو می‌غلتد».
کارشناس فقه مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی در ادامه صحبت های خود به بیان 4 نکته پیرامون مساله بورس پرداخت و خاطرنشان کرد: یکی از موارد و مصادیق تجارت، سرمایه‌گزاری در بورس و خرید و فروش سهام شرکت‌ها است که در این فرصت مسائل فقهی آن در قالب نکات زیر تبیین می‌شود.
شرط صحیح بودن معامله
وی بیان داشت: نخست آنکه بورس بازاری است که در آن دارایی‌های مختلف مورد معامله قرار می‌گیرد و به نظر مراجع معظم تقلید، بورس فی نفسه اشکال ندارد؛ ولی مهم این است که شروط صحیح بودن معامله در آن رعایت شود، بعضی از این شروط به این شرح است، ابتدا معاملات شرکت سهامی حرام نباشد پس اگر شرکتی به معاملات حرام مشغول باشد، خرید سهام آن، جایز نیست، آیت‌الله سیستانی در این رابطه می‌گوید «خریدوفروش سهام صحیح است، البته اگر معاملات شرکت سهامی حرام باشد، مثل آنکه به دادوستد شراب و یا معاملات ربوی مشغول باشد، خرید سهام آن، و مشارکت در این معاملات جایز نیست».
معاملات باید واقعی باشند
صالحی متذکر شد: معاملات شرکت‌های سهامی، واقعی و در چارچوب قوانین اسلامی باشد، پس اگر معاملات صوری بوده و جنبه واقعی و حقیقی نداشته باشد، خرید سهم چنین شرکت‌هایی صحیح نیست، آیت‌الله مکارم شیرازی دراین‌باره می‌گوید: «بورس هرگاه مربوط به سهام کارخانه‌ها باشد، سرمایه گداری در آن مانعی ندارد».
کارشناس فقه مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی عنوان کرد: شرط دیگر آنکه مقدار سهام و ارزش آن معلوم باشد و غرر و فریب در معاملات نباشد و اطلاعات اجمالی در این نوع معاملات وجود داشته باشد که مقام معظم رهبری در جواب استفتائی در این خصوص فرموده‌اند «اگر ارزش مالی سهام کارگاه، کارخانه، شرکت و یا بانک به اعتبار خود سهام و براثر اعطای اعتبار به آنها توسط کسی که انجام این کار به‌وسیله او صحیح است، باشد، خریدوفروش آن اشکال ندارد و همچنین اگر به اعتبار قیمت کارگاه، شرکت، کارخانه و یا بانک و یا سرمایه آنها باشد، با توجه به اینکه هر سهمی بیانگر جزئی از آن است، در نتیجه خرید و فروش سهام اشکال ندارد به شرطی که علم به مجموع سهام شرکت و امور دیگری که عرفاً برای رفع غرر، علم به آنها لازم است داشته باشد و فعالیت‌های شرکت یا کارِ کارخانه و کارگاه و یا بانک شرعاً حلال باشد».
لزوم مشروع و قانونی بودن معاملات
وی در ادامه صحبت های خود یادآور شد: از طرف دیگر فعالیت‌ها خلاف قوانین و مقررات نباشد که در این مورد هم مقام معظم رهبری فرموده‌اند «باید معاملات در بورس مشروع و قانونی باشد، در غیر این صورت حرام است، به‌طور کلی فعّالیّت در بورس، خرید سهام و تعیین سود سالانه برای آن بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی که به تأیید شورای محترم نگهبان قانون اساسی رسیده انجام می‌گیرد محکوم به صحت و حلیّت است.
صالحی ذکر چند استفتاء از مراجع تقلید پیرامون خمس بورس و سهام افزود: نکته دیگر آنکه سرمایه گزاری در بورس، همانند دیگر سرمایه‌ها سر سال خمسی متعلق خمس می‌شود که در این مورد سه استفتاء و جواب آن بیان می‌شود.
سؤال: آیا سهامی که از سازمان بورس خریداری می‌کنیم، خمس دارد؟
پاسخ: همه مراجع، آری، سر سال باید خمس آن را بدهید؛ چون حکم سرمایه را دارد.
سؤال: در بورس اوراق بهادار خمس چگونه محاسبه می‌شود؟ با توجه به اینکه سر سال خمسی فرد دارای سهام چند شرکت است که معمولاً نماد معاملاتی چند تای آنها به دلایل رایج مثل حسابرسی متوقف است و معلوم نیست چه وقت و با چه قیمتی باز می‌شود یا اینکه سهم در قیمت روز خریدار ندارد و باید صبر کرد تا در روزهای آینده قیمت به حدی پایین بیاید که خریدار داشته باشد.
پاسخ: آیت‌الله خامنه‌ای، با فرا رسیدن سر سال خمسی برای قیمت‌گذاری سهام مذکور اقدام گردد، هر زمان که امکان آن فراهم شد محاسبه خمس انجام می‌گیرد.
همچنین در مورد خمس سهام عدالت آیت‌الله مکارم شیرازی می‌گوید:خمس سرمایه بورس و اوراق مشارکت، چنانچه سال خمسی بر آن بگذرد باید خمس آن پرداخت شود، ولی چنانچه برای پرداخت خمس در زحمت باشید، مجازید خمس آن را به ذمّه بگیرید و هر وقت توانستید بپردازید، در مورد خمس سهام عدالت، آن مقدار از سهام عدالت که متعلّق به خود شخص است درصورتی‌که قابل خرید و فروش باشد و سال خمسی بر آن بگذرد، خمس دارد.
بورس قمار هست یا نیست؟
صالحی در ادامه به تبیین تفاوت قمار و بورس پرداخت و تاکید داشت: نکته سوم اینکه درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش ارواق بهادار به دست می‌آید قمار محسوب نمی‌شود، آیت‌الله مکارم شیرازی در این باره می‌گوید«درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش اوراق بهادار بدست می‌آید، با وجود امکان کم یا زیاد شدن شاخص بورس، قمار محسوب نمی‌شود».
کارشناس فقه مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی ادامه داد: فرق قمار و بورس در این است که در قمار، خوردن مال به باطل صورت می‌گیرد، یعنی بدون مجوز یا عقود شرعی است ولی در بورس اگر بر اساس عقود شرعی و اسلامی عمل شود، خرید و فروش بی‌اشکال است، از نظر اسلام انجام هر نوع معاملات مانند بورس، خرید و فروش سهام و یا اینکه کسی کار خود را خرید و فروش سهام قرار دهد، در صورتی که عقود و معاملات صوری نباشند، مطابق با احکام شرع و قوانین باشند، فروشنده واقعاً مالک باشد یا از طرف مالک وکیل باشد و خریدار واقعاً مالک و صاحب جنس خریداری‌شده شود، اشکال ندارد.
وی در ادامه متذکرشد: نکته آخر اینکه معاملات آتی سهام در بورس را بعضی از مراجع تقلید مانند آیت‌الله مکارم شیرازی حرام می‌دانند که دراین‌باره استفتاء و جواب ایشان را بیان می‌کنیم.
سؤال: با توجه به اینکه در بورس اوراق بهادار، معاملات آتی سهام هم انجام می‌شود و این به شکل قانون هم درآمده است ولی نظر آیت‌الله مکارم شیرازی حرمت آن است و با توجه به اینکه قانون در کشور اسلامی لازم‌الاجرا است و تخطی از آن فعل حرام است، در مورد معامله آتی سهام یا سکه که در بورس مدت‌ها است جریان دارد چه نظری می‌فرمایید؟
پاسخ: همان‌گونه که قبلاً بیان شد، این نوع معاملات یعنی خرید و فروش آتی که نه جنس موجود است و نه قیمت پرداخت می‌شود باطل است.
صالحی در پایان گفت: درنتیجه به‌طورکلی معاملات بورس چنانچه با اجتماع جمیع شرایط صحت و لزوم باشد، فی‌نفسه مانعی ندارد.
برای ورود به کانال تلگرام فرتاک نیوز کلیک کنید.
