۲۴ مورد از بهترین خواص سیاه دانه و روغن آن که فکرش را نمی کنید

درمیان گیاهانی که هم خواص دارویی و درمانی دارند و هم به عنوان یک ادویه از آن‌ها نام برده می‌شود، سیاه‌دانه جزو شناخته‌شده‌ترین‌ها است. خواص سیاه دانه پرشمار است به نحوی که متخصصین پیشنهاد می‌کنند این دانه در برنامه غذایی افراد گنجانده شود. در ادامه همراه ما باشید تا شما را بیشتر با آن آشنا کنیم.

سیاه دانه چیست؟

 سیاه‌دانه (از خانواده گیاه آلاله‌) که با نام شونیز نیز شناخته می‌شود، یک گیاه دارویی پرکاربرد در سراسر جهان است. این گیاه با نام علمی Nigella sativa گیاهی یک‌ساله و گل‌دار با ارتفاعی در حدود 20 تا 90 سانتی‌متر است. این گیاه بومی آفریقا و جنوب غربی آسیا است و کپسول‌های میوه آن، تعداد زیادی دانه سفید سه‌ضلعی تولید می‌کنند. زمانی که کپسول میوه بالغ شد، باز می‌شود. سپس، دانه‌های داخل آن در معرض هوا قرار می‌گیرند و سیاه می‌شوند.

خواص شیمیایی سیاه دانه

با توجه به کاربردهای دارویی گسترده، این گیاه تحت مطالعات بسیاری قرار گرفته و ترکیبات متنوعی از آن به دست آمده است. دانه‌های این گیاه حاوی روغن فرار زرد رنگ (0.5-1.6 درصد)، روغن ثابت یا غیرفرار (35.6-41.6 درصد)، پروتئین‌ها (22.7 درصد)، اسیدهای آمینه، قندهای احیاکننده، موسیلاژ (ماده‌ای لعاب مانند و ژله‌ای که توسط گیاهان تولید می‌شود)، آلکالوئیدها، اسیدهای آلی، تانن‌ها، رزین‌ها، گلوکوزید سمی، متاربین، مواد تلخ، رطوبت و آرابیک اسید هستند.

همچنین مشخص شده است که دانه‌های این گیاه حاوی فیبر خام، مواد معدنی (آهن، سدیم، مس، روی، فسفر و کلسیم) و ویتامین‌هایی مانند اسید آسکوربیک (ویتامین C)، تیامین (B1)، نیاسین (B3)، پیریدوکسین (B6) و اسید فولیک (B9) هستند. در واقع، سیاه دانه حاوی مقادیر بالایی از پروتئین، چربی و پتاسیم است. دانه‌های این گیاه حاوی کاروتن نیز هستند که توسط کبد به ویتامین A تبدیل می‌شود.

بیشتر خواص دارویی سیاه دانه عمدتاً به کینین‌ها نسبت داده می‌شود که تیموکینون فراوان‌ترین آن‌ها است.

خواص سیاه دانه برای سلامتی

سیاه‌دانه یک داروی طبیعی پرکاربرد است و از دانه‌های آن به عنوان ادویه، ضدنفخ، چاشنی و حتی ماده معطر استفاده می‌شود. از دیرباز هم، سیاه‌دانه را به عنوان داروی ادرارآور، عرق‌آور، اشتهاآور، تقویت‌کننده کبد و هضم‌کننده استفاده می‌کردند. سیاه دانه فواید بی‌شمار دیگری نیز دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

1) خواص سیاه دانه برای سلامت دندان

عصاره متانولی سیاه‌دانه با مهار باکتری استرپتوکوک موتانس، اثر ضد پلاک داشته و بنابراین، مانع از پوسیدگی دندان می‌شود.

2) فعالیت ضد باکتریایی

نتایج تحقیقات نشان داده است که عصاره سیاه دانه می‌تواند بر روی باکتری‌های گرم‌مثبت و گرم‌منفی (دو گروه عمده باکتریایی) اثر مهارکننده داشته باشد. اهمیت این ویژگی آنجاست که حتی بسیاری از داروها و آنتی‌بیوتیک‌ها تنها بر یک گروه از این دو مؤثرند.

همچنین، محققان دریافته‌اند که سیاه‌دانه دارای فعالیت سودمند ضد هلیکوباکتر پیلوری است. این باکتری عامل بسیاری از مشکلات معده و روده است.

3) فعالیت ضد قارچی

عصاره سیاه‌دانه دارای اثر ضد قارچی قوی است. نتایج مطالعات نشان داده است که سیاه دانه می‌تواند منبعی از داروهای ضد قارچ پوستی باشد. خواص سیاه دانه برای درمان عفونت‌های قارچی پوست در طب سنتی تأیید شده است.

4) خواص آنتی اکسیدانی سیاه دانه

سیاه‌دانه غنی از آنتی اکسیدان قوی تیموکینون است. این ماده خواص ضد التهابی قوی و مؤثری دارد. کارشناسان بر این باورند که بیشتر خواص سیاه دانه و فواید سلامتی این گیاه دارویی، مربوط به وجود این ترکیب است.

5) فعالیت ضد دیابتی

برخی از مطالعات نشان داده‌اند که سیاه‌دانه میزان گلوکز خون را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. همچنین، طی آزمایش‌ها مشخص شده است که سیاه دانه در ترکیب با سایر مواد شیمیایی به طور چشمگیری در بهبود متابولیسم کربوهیدرات در موش‌های صحرایی مبتلا به دیابت مؤثر است.

6) فعالیت ضد سرطانی

محققان دریافته‌اند که تیموکینون موجود در عصاره سیاه دانه می‌تواند رشد سلولی و مرگ برنامه‌ریزی شده سلول (آپوپتوز) را در سلول‌های استئوسارکوم (نوعی سرطان استخوان) انسان مهار کند. همچنین، مشخص شده است که تیموکینون موجود در سیاه دانه دارای اثر ضد تکثیر سلول‌های سرطان سینه است.

7) فعالیت ضد التهاب و ضد درد

محققان دریافته‌اند که عصاره سیاه‌دانه دارای اثرات ضد التهاب و ضد درد است.

8) فعالیت تعدیل‌کننده سیستم ایمنی

براساس برخی نظریات، ترکیبات موجود در سیاه‌دانه را می‌توان به عنوان عوامل درمانی مؤثری برای تنظیم واکنش‌های ایمنی مختلفی که در برخی بیماری‌ها مانند سرطان نقش دارند، به کار برد. در یکی از مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است، با استفاده از 5 دوز عصاره متانولی سیاه دانه، تعداد گلبول‌های سفید خون افزایش یافته است.

9) فعالیت قلبی عروقی

عصاره سیاه دانه و تیموکینون موجود در آن می‌تواند از کاهش فشار سیستولی خون (بالاترین میزان فشار خون که در هنگام پمپاژ خون به خارج از قلب ایجاد می‌شود) و افزایش بیش از حد گلبول‌های سفید در خون (لوکوسیتوز) جلوگیری کرده و به انعقاد خون کمک ‌کند.

10) خواص سیاه دانه برای محافظت از معده

در برخی مطالعات نشان داده شده است که سوسپانسیون آبی سیاه‌دانه به طور قابل توجه‌ای از بروز زخم معده ناشی از عوامل ایجاد نکروز (سیاه شدن و مرگ بافت‌ها) جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، سیاه دانه شدت زخم و ترشح پایه‌ای اسید معده را تا حد زیادی بهبود می‌دهد.

11)خواص سیاه دانه برای کبد

نتایج تحقیقات نشان داده است که تزریق درون صفاقی سیاه‌دانه می‌تواند اثرات منفی آسیب ناشی از خون‌رسانی مجدد به کبد پس از ایسکمی (وضعیتی که در آن جریان خون و در نتیجه اکسیژن‌رسانی در بخشی از بدن محدود شده یا کاهش می‌یابد) را بهبود ببخشد.

علاوه بر این تجویز سیاه دانه، در برابر اثرات مضر فلزات سمی مانند سرب، از بافت کبد محافظت کرده و پراکسیداسیون لیپیدی کبد (تخریب چربی‌های کبدی توسط رادیکال‌های آزاد و تبدیل آن‌ها به مولکول‌های مخرب) به دنبال قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی را کاهش می‌دهد.

12) اثرات ضد آسم

مطالعات نشان داده‌اند که سیاه‌دانه اثر ضد آسم نسبتاً قوی بر مجاری تنفسی افراد مبتلا به آسم دارد.

13) اثرات عصبی-دارویی

محققان در آزمایش‌های مختلف تأثیر محافظت عصبی عصاره سیاه دانه بر ایسکمی مغزی (نرسیدن خون کافی به مغز) را مشاهده کرده‌اند. این اثرات محافظت عصبی ممکن است به دلیل خواص آنتی اکسیدانی، مهار رادیکال‌های آزاد و خواص ضد التهابی سیاه‌دانه باشد.

14) فعالیت ضد باروری

مشخص شده است که مصرف خوراکی عصاره هگزان سیاه‌دانه از بارداری در موش‌های صحرایی جلوگیری می‌کند. همچنین، سیاه دانه اثرات ضد باروری قابل توجهی را از خود نشان داده است.

خواص روغن سیاه دانه برای سلامتی

سیاه دانه از آن دسته گیاهانی است که روغن آن نیز فواید بسیاری دارد و از آن در زمینه‌های مختلف استفاده می‌شود. هزاران سال است که روغن سیاه‌دانه در داروها، مواد غذایی و حتی لوازم آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از خواص روغن سیاه دانه عبارت‌اند از:

1) اثرات ضد ریزش مو

بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که روغن سیاه‌دانه تأثیر مثبت چشمگیری بر پرپشتی و ضخامت مو دارد.

2) تأثیر ضد آکنه

در طول تاریخ، روغن سیاه دانه به عنوان داروی ضد آکنه مورد استفاده قرار گرفته است. در سال‌های اخیر نیز مطالعات نشان داده‌اند روغن سیاه‌دانه به اندازه ماده مؤثره «بنزوئیل پراکسید» در درمان آکنه مؤثر است.

3) محافظت در برابر نور خورشید

در یک مطالعه، کرم حاوی 0.5 درصد روغن سیاه دانه از نظر فاکتور محافظت در برابر نور خورشید (SPF) مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که این فرمولاسیون دارای SPF است. بنابراین، از این روغن می‌توان در کرم‌های ضدآفتاب (و نه به جای ضدآفتاب) استفاده کرد.

4) بهداشت دهان

سیاه‌دانه تأثیرات قوی در برابر باکتری‌های ایجادکننده پوسیدگی‌ دارد و بنابراین، روغن آن یکی از بهترین مواد مؤثره طبیعی برای دهان‌شویه و خمیر دندان‌ها است. دانه این گیاه دارای ترکیبات فنلی غنی است که آن را به یک درمان خانگی عالی در برابر عفونت‌های دهان تبدیل می‌کند.

5) اثرات ضد میکروب و ضد کرم

مشخص شده است که روغن سیاه‌دانه عملکرد بسیار خوبی در برابر بسیاری از باکتری‌ها و قارچ‌ها دارد. این روغن بر علیه کرم‌های قلاب‌دار و حلقوی نیز اثربخشی مناسبی دارد.

6) خواص ضد التهابی سیاه دانه

استفاده موضعی از روغن دانه خام سیاه دانه در درمان کمر درد، ضایعات پوستی، روماتیسم و سایر بیماری‌های التهابی مشابه کاربرد دارد و تأثیرگذار است.

7) فعالیت محافظت از معده

روغن سیاه‌دانه می‌تواند موسین (گلیکوپروتئین بزرگی که نقش مهمی در حفاظت از دستگاه گوارش در برابر اسید معده، پروتئازها، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و آسیب‌های مکانیکی دارد) و سطح گلوتاتیون (نوعی آنتی‌اکسیدان) را به میزان چشمگیری افزایش و هیستامین مخاطی در معده را کاهش دهد. بنابراین، از معده در برابر بروز زخم محافظت می‌کند. محققان دریافته‌اند که روغن این دانه و تیموکینون دارای اثر محافظتی در برابر آسیب‌های معده هستند.

8) فعالیت محافظت از کبد

مشخص شده است که روغن سیاه دانه در برابر آسیب‌های ناشی از عفونت شیستوزوما مانسونی (نوعی انگل) نقش دارد. این روغن با بهبود سیستم ایمونولوژیک میزبان و تا حدودی با اثر آنتی اکسیدانی خود چنین تأثیری را می‌گذارد.

9) اثرات ضد درد و گرفتگی عضلات

ماساژ دادن روغن سیاه دانه، درد و گرفتگی عضلات را برطرف می‌کند. در برخی موارد، استفاده موضعی از این روغن، می‌تواند درد مفاصل را نیز تا حدودی کاهش دهد.

روغن سیاه دانه اگر خالص بوده و به روش بهداشتی استخراج شده باشد، به راحتی توسط پوست جذب می‌شود. در صورتی که از این روغن برای ماساژ استفاده کردید ولی به راحتی جذب نشد، بهتر است دیگر از آن استفاده نکنید زیرا احتمال دارد حاوی ناخالصی و برخی آلودگی‌ها باشد.

10) اثرات متابولیکی و کاهش وزن

زمانی که روغن سیاه دانه به عنوان مکمل مصرف شود، می‌تواند به افراد در مبارزه با چاقی و اختلالات متابولیک کمک کند. مطالعات اخیر نشان داده‌اند که استفاده از روغن سیاه دانه به عنوان مکمل ممکن است وزن و شاخص توده بدنی (BMI) را کاهش دهد. اما تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.

مطالعه‌ای دیگر که در آن موش‌ها با غذای حاوی چربی بالا تغذیه شدند، نشان داد که روغن سیاه دانه ممکن است بتواند به کاهش چشمگیر وزن و مقاومت به انسولین کمک کند.

خواص ترکیب سیاه دانه و عسل طبیعی

در ایران، به شکل سنتی، ترکیب سیاه دانه و عسل برای تسکین علائم گوارشی مانند درد شکم، نفخ و اسهال مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برخی از مطالعات نشان داده‌اند که ترکیب سیاه‌دانه با عسل طبیعی ممکن است اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری داشته باشد. همچنین، محققان به این نتیجه رسیده‌اند که این ترکیب یک عامل ضد سوء‌هاضمه قوی است.

مطالعه دیگری نشان داده است که استفاده از مکمل عسل و سیاه دانه به مدت 8 هفته می‌تواند علائم بیماران مبتلا به سوء‌هاضمه عملکردی را بهبود بخشد. همچنین، می‌تواند میزان ریشه‌کن کردن هلیکوباکتر پیلوری و کیفیت زندگی بیماران را بدون ایجاد هیچ‌گونه عوارض جانبی بهبود دهد.

این ترکیب همچنین می‌تواند روند بهبود زخم را تسریع کند. همچنین مشخص شده است که سیاه‌دانه و عسل در کاهش بقای سلول‌های سرطان کبد، بهبود وضعیت آنتی‌اکسیدانی و القای مرگ سلولی آن‌ها نیز مؤثر است.

ایمنی و عوارض جانبی سیاه دانه

مطالعات متعددی به بررسی اثرات سم‌شناسی سیاه‌دانه و عمدتاً تیموکینون موجود در آن پرداخته‌اند، چرا که مهم‌ترین و فراوان‌ترین ماده موجود در سیاه دانه است.

به طور کلی، دوزهای غیرسمی و سمی تیموکینون که به صورت درون صفاقی تزریق شده‌اند بسیار کمتر از دوزهای خوراکی است. بر اساس گزارش‌ها مصرف میزان بالای تیموکینون (80 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم) به طور قابل توجهی منجر به ناهنجاری‌های کروموزومی و آسیب به DNA در کبد و کلیه موش‌ها می‌شود.

همان‌طور که از این گزارش‌ها می‌توان دریافت، سمیت سیاه‌دانه بسیار کم و یا نزدیک به صفر است و پنجره درمانی گسترده‌ سیاه‌دانه و تیموکینون، مصرف آن را از دیرباز به عنوان غذا و دارو در طب سنتی تأیید می‌کند.

البته باید به این نکته دقت کرد که با وجود آنکه طب سنتی فواید مصرف سیاه دانه برای انسان را تأیید کرده‌ است، اما انجام مطالعات بیشتر روی انسان‌ها به منظور تأیید فواید مصرف درمانی سیاه‌دانه و تیموکینون ضروری است.

احتمال بروز آلرژی گوارشی در صورت مصرف خوراکی سیاه دانه نیز برای برخی افراد وجود دارد. در صورتی که تاکنون از این دانه استفاده نکرده‌اید، به یک باره مقدار زیادی از آن را به شکل خوراکی مصرف نکنید. از مقادیر اندک آغاز کنید تا مطمئن شوید به آن آلرژی ندارید.

نکته مهم: حتماً به این نکته توجه کنید که اگر داروهای دیگری مصرف می‌کنید و یا باردار هستید، پیش از استفاده از سیاه دانه یا روغن آن با پزشکتان مشورت کنید. زیرا مقادیر زیاد سیاه دانه می‌تواند برای افراد باردار خطرناک باشد.

این دانه می‌تواند باعث آهسته یا متوقف شدن انقباضات رحم شود. به علاوه، سیاه دانه می‌تواند قند خون را کاهش دهد؛ پس بهتر است همراه داروهای درمان دیابت مصرف نشود تا میزان قند خون بیش از حد پایین نیاید. همچنین، سیاه دانه می‌تواند عملکرد سیستم ایمنی را تقویت کند. به همین علت بهتر است افرادی که از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند، از خوردن سیاه دانه اجتناب کنند.