شورای همکاری خلیج فارس در کما

در یک سو 'محمد بن سلمان' ولیعهد و وزیر دفاع عربستان میزبان 'محمد بن زاید' ولیعهد و معاون فرمانده عالی نیروهای مسلح امارات در جده بود . رسانه های دو طرف از این دیدار به اولین نشست 'شورای هماهنگی سعودی – اماراتی ' تعبیر کردند.

درست در همان ساعاتی که جلسه جده برپا شده بود در سوی دیگر شیخ تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر عصر چهارشنبه در دوحه پذیرای 'یوسف بن علوی' وزیر مشاور در امور خارجی سلطنت عمان بود.

این دیدارهای جداگانه در ادامه دو دستگی و تنش میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس برگزار شد . تنشی که در یک سوی آن امارات و عربستان و بحرین و در سوی دیگر آن قطر و کویت و عمان ایستاده اند.

*** ماهیت شورای همکاری خلیج فارس

ایده تشکیل شورای همکاری خلیج فارس در سال های اولیه دهه 70 میلادی بین کشورهای منطقه وجود داشت . بر اساس این ایده ایران و عراق هم در این شورا جای داشتند. اما مخالفت دولت وقت عراق و اختلاف کشورهای عربی با رژیم وقت ایران باعث شد این ایده عملی نشود و تشکیل شورا متوقف شود.

پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در ایران نگرانی برخی رژیم های مرتجع عرب از آرمان های آن از یک سو ، شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و سیاست دولت آمریکا برای ایجاد کمربند امنیتی علیه ایران بار دیگر ایده تشکیل شورای همکاری خلیج فارس را جدی کرد.

بهمن 1359 و پس از تشکیل سومین کنفرانس سران کشورهای اسلامی در طائف عربستان، رهبران کشورهای حوزه خلیج فارس در حاشیه کنفرانس طائف یک اجلاس غیر رسمی تشکیل دادند. دستور این اجلاس «بررسی موضع و همکاری بین کشورهای منطقه» بود. نتیجه این اقدامات و مذاکرات سرانجام منجر به تشکیل شورای همکاری خلیج فارس در 26 مه 1981 (اردیبهشت 1360) شد.

بدین ترتیب شورای همکاری خلیج فارس با گردهمایی کشورهای عربستان، بحرین، کویت، عمان، قطر، و امارات متحده عربی رسما با هدف مقابله با جمهوری اسلامی ایران تشکیل شد.

اهداف اولیه و اعلامی که برای تشکیل شورای همکاری خلیج فارس اعلام شد عبارت بودند از؛

- بررسی تحولات منطقه ای و ارزیابی امور سیاسی در حوزه خلیج فارس و خاورمیانه

-ایجاد قوانین جامع مشترک در زمینه اقتصادی، مالی، تجارت، گردشگری، قضایی و دولتی میان اعضای شورا

-تقویت امور علمی و تکنولوژیکی، امور صنعتی، کشاورزی و آبرسانی

-ایجاد مراکز تحقیقاتی - علمی

-تشویق همکاری های بخش خصوصی کشورهای عضو

-تقویت روابط هر چه بیشتر میان مردم کشورهای عضو این شورا

واقعیت این است که در کنار این اهداف ظاهرا خوب و مفید ، رویکرد ضد ایرانی این شورا به وضوح عیان بود و کارکرد اولیه آن نیز اتحاد کشورهای عرب حوزه خلیج فارس و همچنین حمایت همه جانبه از رژیم صدام در جنگ ایران و عراق بود.

در راستای همین رویکرد نیز اعضای شورای همکاری خلیج فارس در طول جنگ 8 ساله از هیچ کمک سیاسی ،اقتصادی و نظامی به رژیم صدام کوتاهی نکردند. با این وجود جمهوری اسلامی ایران بارها در طول جنگ اعلام کرد که حاضر نیست رویکرد واحدی را نسبت به صدام و شورای همکاری خلیج فارس اتخاذ کند و ایران خواهان حسن همجواری و امنیت برای همه کشورهای منطقه خلیج فارس است.

روابط جمهوری اسلامی ایران با شورای همکاری خلیج فارس پس از جنگ تحمیلی هم – غیر از یک دوره کوتاه – تقریبا هیچگاه مثبت نبوده است . ورود آمریکا به منطقه خلیج فارس به عنوان یک بازیگر فرا منطقه ای و تاثیر پذیری اعضای شورا از این کشور ، اختلاف رویکرد ایران و کشورهای عضو شورا در خصوص حفظ امنیت منطقه ، حمایت های شورا از ادعاهای ارضی امارات ، برنامه هسته ای و نفوذ منطقه ای ایران و ... از مهم ترین دلایل این وضعیت به شمار می رود.

روی کار آمدن یک گروه ماجراجو، جوان و بی تجربه در عربستان که درک درستی از تحولات منطقه ای ندارد و تصور می کنند توان حل مسایل از راه جنگ را دارند ، حمایت عربستان از جریان های تکفیری در مقابل حمایت ایران از جریان مقاومت ، جنگ یمن و بحران سوریه هم این روند را تشدید کرده است.

در این میان سلطنت عمان طی سال های اخیر سیاست بی طرفانه تری نسبت به روابط سایر اعضای شورا با جمهوری اسلامی ایران داشته و معمولا در جاه طلبی های عربستان و امارات خود را تعریف نکرده است .

روابط تهران – دوحه هم طی یک سالی که از تحریم های عربستان ، امارات و بحرین علیه قطر می گذرد نسبت به گذشته بهتر شده است .

کویت هم سیاست بینابینی داشته است در مواردی به تهران نزدیک شده و در مواردی هم از بیم سعودی ها فاصله خود را حفظ کرده است .

در مقابل، سیاست سعودی ها ، امارات و بحرین در مقابل تهران از ابتدا تاکنون خصمانه بوده است . این سه کشور سال ها آمریکا را برای حمله به ایران ترغیب می کردند و بعد از آنکه آمریکا صاحب یک رییس جمهوری ماجراجو شد، او را تشویق کردند تا از برجام خارج شود و تحریم های ایران را برگرداند.

این سه کشور در کنار رژیم صهیونیستی تنها کشورهایی در جهان بودند که از خروج یک جانبه آمریکا از برجام و اعمال تحریم های اقتصادی علیه تهران حمایت کردند.

*** عمیق شدن اختلافات اعضای شورا با تحریم قطر

اتخاذ سیاست های اصولی جمهوری اسلامی ایران مانع از رسیدن اعضای شورای همکاری خلیج فارس به اهداف خود برای از بین بردن یا کاهش نفوذ تهران در منطقه خلیج فارس و حتی غرب آسیا و خاورمیانه شد.

از سوی دیگر وجود اختلافات ارضی و مرزی بین 6 کشور ، رویکرد اعضا در قبال تحولات منطقه ای ، برتری طلبی عربستان نسبت به سایر اعضا و حضور آمریکا به عنوان یک بازیگر فرامنطقه ای با منافع خاص خود عملا این کشورها را به دو دسته تقسیم کرده است . در حالی که عربستان با امارات و بحرین در یک سو قرار دارد ، قطر ، عمان و کویت هم سمت دیگری را انتخاب کرده اند.

کارشناسان سیاسی معتقدند تنش یک سال اخیر بین قطر و عربستان شکاف میان اعضا را گسترده تر از گذشته نمایان کرده است .

عربستان ، امارات ، بحرین و مصر 5 ژوئن 2017 ( 15 خرداد 96 ) قطر را متهم کردند که از تروریسم حمایت می کند . متعاقب آن روابط خود با این کشور را قطع کردند و مرزهای زمینی ، دریایی و هوایی با این کشور را هم بستند و بدین ترتیب محاصره قطر آغاز شد.

این اتفاق دو هفته بعد از آن روی داد که دونالد ترامپ رییس جمهوری آمریکا 20 ماه مه سال 2017 میلادی (30 اردیبهشت 96) در اولین سفر خارجی خود در اجلاس ریاض با حضور شماری از کشورهای عربی شرکت کرد.

میزبانی این اجلاس دستکم نیم میلیارد دلار هزینه روی دست سعودی ها گذاشته بود چرا که ترامپ شرط کرده بود که حضور او در این نشست می باید با عقد قراردادهای تجاری و تسلیحاتی همراه باشد.

البته ترامپ خوش خدمتی سعودی ها را با تاسیس 'مرکز جهانی مبارزه با افراط گرایی' در ریاض جبران کرد و عربستان کشوری که پرورشگاه اندیشه های وهابی و تروریستی بود به یک باره به مرکزی برای مقابله با تروریسم معرفی شد.

چند روز بعد از حضور ترامپ رسانه های اماراتی و سعودی به نقل از خبرگزاری رسمی قطر ( قنا ) سخنان امیر این کشور را بازتاب داده بودند که در آن از سیاست های جمهوری اسلامی ایران در منطقه و مقاومت جنبش های اسلامی از جمله حزب الله حمایت کرده بود. هر چند دوحه ساعاتی بعد اعلام کرد که این خبر با هک شدن سایت خبرگزاری قطر روی خروجی آن قرار گرفته است اما رسانه های اماراتی و سعودی راه خود را پیش گرفتند و این امر منجر به قطع روابط با قطر شد.

به نظر می رسد دولت سعودی حضور و حمایت ترامپ را فرصت مناسبی برای تسویه حساب های قدیمی با قطر دیده بود و گمان می کرد که قطر طی کمتر از یک ماه به زانو در خواهد آمد.

تحریم کنندگان 13 شرط برای از سرگیری روابط با قطر تعیین کردند شروطی که اجرای هر بند آن مساوی نقض حاکمیت ملی قطر بود.

طی یک سالی که از این واقعه می گذرد دولت سعودی از یک سو در انظار عموم تنش با قطر را مسئله ای بسیار کوچک ارزیابی می کرد و در نهان تلاش های وسیعی برای فشار اقتصادی ، سیاسی و روانی علیه قطر به عمل می آورد.

امارات و عربستان حتی در اروپا و آمریکا هزینه های زیادی کردند تا وجهه قطر در دنیا تخریب شود.

حمایت های جمهوری اسلامی ایران در روزها و ماه های اولیه برای قطر حیاتی بود . این کشور که تقریبا تمام مواد غذایی خود را از امارات و عربستان تهیه می کرد ، بعد از بحران دچار شرایطی شده بود که ادامه آن برای دوحه گران تمام می شد.

اما اکنون که یک سال از این بحران گذشته است دولت قطر با حمایت های دوستان خود به ویژه ایران و برخی کشورهای دیگر از جمله ترکیه توانست شوک های اولیه ناشی از محاصره را پشت سر بگذارد.

این جمله وزیر خارجه قطر بسیار معروف است که گفت 'تهران هرگز از اختلافات سیاسی برای گرسنه نگاه داشتن مردم قطر استفاده نکرد'.

پس از آغاز بحران ، امیر کویت تلاش های زیادی برای حل بحران و آشتی قطر با عربستان انجام داد. دولت آمریکا هم اگرچه در ابتدا از ریاض حمایت کرده بود اما در ادامه تمایل بیشتری برای حل اختلافات از خود نشان داد اما هیچیک از این تلاش ها تاکنون مثمر ثمر نبوده است .

تنش طی یک سال گذشته نه تنها فروکش نکرده است که هر روز بر دامنه آن افزوده می شود.

عربستان زمانی که اعلام کرده بود قصد دارد با حفر کانال در تنها مرزی زمینی خود با قطر زباله های فعالیت های هسته ای آتی خود را در این منطقه دفن کند ، طی یک هفته اخیر در نامه ای به رییس جمهوری فرانسه از او خواسته است مانع فروش سامانه موشکی اس – 400 روسیه به قطر شود در غیر این صورت به این کشور حمله نظامی خواهد کرد.

کارشناسان معتقدند اگرچه اختلافات سیاسی به دلایل متعددی همواره میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس وجود داشته اما بحران قطر مهم ترین تنش در این نهاد محسوب می شود که قبلا سابقه نداشته است .

'عبدالله بن حمد العطیه' معاون نخست وزیر قطر در این زمینه می گوید: دولت قطر در بحران جاری درس مهمی گرفت و ما در زمان حاضر می دانیم که چگونه با اقتصاد و بازارهای خود رفتار کنیم و ما باید به خودمان متکی باشیم و ما دریافتیم که چندان به برادران خود که اقدام به محاصره دوحه کرده اند، اعتماد نکنیم. ما شورای همکاری خلیج فارس را در سال 1981تاسیس کردیم اما اکنون به نظر می رسد که این شورای همکاری تقریبا به پایان کار خود رسیده است.

*** عبور امارات و عربستان از شورای همکاری

5 دسامبر 2017 ( 14 آذر 96) وزارت امور خارجه امارات عربی متحده از تشکیل ائتلاف جدید با عربستان سعودی ، جدای از شورای همکاری خلیج فارس خبر داد.

بر اساس اعلام منابع اماراتی طبق ماده اول این حکم، یک کمیته همکاری و هماهنگی مشترک بین امارات و عربستان سعودی تشکیل می شود .

اعلامیۀ وزارت خارجۀ امارات متحده دربارۀ تشکیل این کمیته، تنها ساعاتی قبل از آغاز نشست شورای همکاری کشورهای عرب خلیج فارس در کویت منتشر شد.

در این اعلامیه آمده بود که تشکیل این «کمیتۀ مشترک همکاری» به تایید شیخ خلیفه بن زاید آل نهیان، حاکم امارات رسیده است.

بنا بر این اعلامیه، ریاض و ابوظبی در چارچوب این کمیته جدید با یکدیگر در موضوعات نظامی، سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی و دیگر موضوعات مرتبط با منافع مشترک دو کشور همکاری خواهند کرد.

ناظران امور منطقه تشکیل چنین شورایی را در حالی که قرار بود ساعاتی بعد نشست شورای همکاری خلیج فارس برگزار شود، عبور امارات و عربستان از شورای همکاری خلیج و فارس ارزیابی و پیش بینی کردند ، تشکیل این شورای جدید به معنای مرگ شورای همکاری قبل از رسیدن به چهل سالگی و بلوغ خواهد بود.

این پیش بینی با نشستی که روز چهارشنبه گذشته در جده بین 'محمد بن زاید' ولیعهد ابوظبی و 'محمد بن سلمان' ولیعهد عربستان برگزار شد ، رنگ واقعیت به خود گرفت.

بر اساس اعلام منابع خبری سعودی این شورا که 16 وزیر از دو کشور در آن عضو هستند، قرار است نقش هماهنگ کننده را در طرح های مشترک میان دو کشور با هدف ایجاد فرصت های کاری و افزایش سرانه داخلی و سرمایه گذاری میان دو کشور ایفا کند.

قرار است این شورا برای تقویت روابط دو کشور و استمرار آن چشم اندازی مشترک وضع و سیستمی فعال و متکامل بر منبای نقاط قوت دو کشور در بخش های سیاسی ، امنیتی ، نظامی راه اندازی کند.

همچنین منابع مختلف اعلام کردند که 350 مسؤول از دو کشور روی طرح ‌های مزبور و در سه محور اصلی ' اقتصادی، انسانی و سیاسی - امنیتی - نظامی' کار خواهند کرد.

در نشست برگزار شده ضمن اعلام ساختار سازمانی این شورا، میان بن‌سلمان و بن‌ زاید 20 یادداشت تفاهم مشترک بین طرفین و در زمینه‌های مختلف امضا و قرار شد طرح های ارایه شده ظرف 60 ماه عملیاتی شود.

در این نشست دیگر متحد عربستان و امارات در شورای همکاری خلیج فارس یعنی بحرین هم حضور نداشت و این در حالی است که منامه طی سال های اخیر دنباله رو سیاست های عربستان بوده است و در هر اقدامی پشت سر ریاض ایستاده بود.

حذف بحرین از این نشست نشان می دهد ، این کشور در معادلات ابوظبی و ریاض جایگاه ویژه ای ندارد و این دو تنها حمایت های منامه را می خواهند و این کشور را در حد و اندازه همکاری های راهبردی به حساب نمی آورند.

هرچند مقامات سعودی و اماراتی اصرار دارند که «شورای هماهنگی عربستان- امارات» جایگزین شورای همکاری خلیج فارس نخواهد بود ولی با توجه به بازگذاشتن راه برای پیوستن سایر کشورهای خلیج فارس به این شورا‌ پیش بینی می شود این شورا به زودی عملا جایگزین شورای همکاری شود.

در واقع عربستان و امارات با تشکیل این شورا تلاش دارند سیطره بلامنازع خود بر سایر کشورهای کوچک منطقه خلیج فارس را به واقعیتی غیرقابل انکار تبدیل کنند.

به اعتقاد ناظران گسست و شکافی که امروز میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس ایجاد شده است حتی در صورت پایان مسالمت آمیز تنش با قطر ترمیم نخواهد شد.

'عبدالباری عطوان' روزنامه نگار سرشناس عرب و سردبیر روزنامه 'رای الیوم' معتقد است : تاسیس شورای هماهنگی عربستان - امارات، شورای همکاری خلیج فارس را وارد اتاق مراقبت های ویژه کرده است.