جرم توهین در نظام حقوقی و بررسی آن

در یاداشتی به قلم میلاد مهدوی، کارشناس حقوق و وکیل دادگستری آمده است: در لغتنامه دهخدا و در تعریف توهین آمده است: خوار کردن، خوار شمردن، خوارداشت، ضعیف و سست شمردن، حقیر و سبک داشتن، سبک داشت. توهین که معمولاً استخفاف و کوچک شمردن استعمال می‌شود در لغت به معنی ضعیف ساختن است و در زبان عربی به جای آن اهانت گویند. رفتار صرفاً خلاف ادب توهین تلقی نمی‌شود، به‌عنوان مثال عدم به کاربردن لفظ آقا یا خانم در ابتدای نام یا نام خانوادگی افراد هنگام خطاب نمودن آن ها اگرچه رفتاری خلاف نزاکت و ادب است، اما توهین محسوب نمی‌شود. با توجه به این که قانونگذار در این ماده از لفظ توهین به (افراد) استفاده نموده، توهین صرفاً نسبت به شخص حقیقی قابلیت ارتکاب دارد و توهین نسبت به شخص حقوقی جرم انگاری نشده است.

ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی قبل از اصلاحیه مورخ ۱۳۹۹ بیان می‌داشت: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک ‌چنانچه موجب حد قذف نباشد مجازات آن شلاق تا (۷۴) ضربه و یا جزای نقدی است. به موجب ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی اصلاحی مصوب ۱۳۹۹ مجازات شلاق حذف و برای مرتکب صرفاً جزای نقدی در نظر گرفته شده است. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی تعزیرات بیان داشته: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد جزای نقدی درجه شش خواهد بود. در صورتی شخص به مجازات توهین محکوم می‌شود که عمل ارتکابی او مشمول حد قذف نباشد، به موجب ماده ۲۴۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ قذف عبارت است از نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر هر چند مُرده باشد. مبلغ جزای نقدی درجه شش به چه میزان است؟ وفق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ مجازات های تعزیری به هشت درجه تقسیم می شود، مجازات جزای نقدی درجه شش بیش از دویست میلیون (۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هشتصد میلیون (۸۰۰.۰۰۰.۰۰۰)ریال است. مجازات جزای نقدی مندرج در این ماده و سایر مواد قانون مجازات اسلامی که برای آن جزای نقدی تعیین شده در صورت وصول به شاکی یا مدعی خصوصی تعلق نمی‌گیرد و این مبلغ به حساب خزانه دولت واریز می‌شود، پس این جزای نقدی جنبه ترمیمی و جبران خسارت نداشته و جنبه تنبیهی دارد. البته مستند به ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را به موجب دادخواست تقدیمی مطالبه کند.

زیان معنوی عبارت است از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی. دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید. با توجه به فراگیری شبکه‌های ارتباط مجازی در جامعه، توهین از طریق شکلک یا ایموجی هم قابل تصور است، بدین نحو که شخص مرتکب با استفاده از شکلک(ایموجی) در پیغام‌های خود شخصیت دیگری را هتک نماید. با توجه به قانون استفساریه نسبت به کلمه اهانت، توهین و یا هتک حرمت از نظر مقررات کیفری اهانت و توهین و… عبارت است از به‌کار بردن الفاظی که صریح یا ظاهر باشد و یا ارتکاب اعمال و انجام حرکاتی که با لحاظ عرفیات جامعه و با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی و موقعیت اشخاص موجب تخفیف و تحقیر آنان شود و با عدم ظهور الفاظ توهین تلقی نمی‌گردد. اگر شخصی ادعا نماید که قصد توهین نداشته و صرفاً شوخی کرده‌ام آیا جرم توهین محقق شده است؟ نظر به این که بزه توهین، جرمی عمدی است و تحقق آن منوط به احراز رکن معنوی یا روانی (سوء نیت مجرمانه) در رفتار مرتکب است و سوء‌نیت مجرمانه نیز متشکل از سوء‌نیت عام و سوء نیت خاص (قصد نتیجه) است؛ لذا برای تحقق بزه توهین، لازم است تا مرتکب، قصد تحقیر و تخفیف دیگری (قصد توهین به دیگری) را داشته باشد. بنابراین، زمانی که در مقام شوخی است و به قصد شوخی کردن با دیگری، رفتاری توهین آمیز خطاب به وی به کار می‌برد، فاقد سوء نیت خاص مجرمانه بوده و بنابراین، بزه توهین واقع نمی‌گردد. (نظر اکثریت قضات شرکت کننده در نشست قضائی شهر شاهرود مورخ ۱۳۹۹)

آیا نفرین نمودن دیگران توهین محسوب می‌شود؟ به این سؤال سه پاسخ متفاوت داده شده است؛ نظر اول بیان داشته نمی‌توان به این پرسش یک پاسخ واحد و مطلق داد؛ بلکه باید در هر وضعیت، با توجه به زمان، مکان، موقعیت و شخصیت هر مخاطب، جداگانه بررسی نمود. ممکن است در یک وضعیت، نفرین کردن را منطبق با بزه توهین بدانیم و در یک وضعیت دیگر، فاقد وصف مجرمانه؛ لذا در هر مورد، متفاوت است(صورتجلسه نشست قضائی مورخ ۱۳۹۸).

نظر دوم با توجه به این که نفرین کردن، در واقع، دعای بد برای دیگری است که این رفتار، نوعا و عرفا، توهین محسوب نمی‌شود و نمی‌توان قائل به این بود که شخصی که نفرین می‌شود، مورد توهین قرار گرفته است و با عنایت به اصل تفسیر به نفع متهم و نظر به اصل تفسیر مضیق نصوص جزایی و توجه به حاکمیت اصل برائت و با توجه به لزوم جلوگیری از توسعه مقررات جزایی و لزوم پرهیز از مجرمانه دانستن رفتارها و با توجه به اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها، لذا نفرین کردن دیگری، مشمول بزه توهین نبوده و فاقد وصف مجرمانه است. نظر سوم نیز بیان داشته است: با توجه به اینکه به موجب ماده واحده قانون استفساریه نسبت به اهانت و توهین مصوب ۱۳۷۹، ملاک و معیار برای تحقق بزه توهین، تحقیر یا تخفیف مخاطب است؛ به عبارت دیگر، هر رفتاری که نسبت به مخاطب به کار رود یا هر لفظی که خطاب به مخاطب به کار رود، اگر سبب تحقیر و تخفیف وی گردد، موجب تحقق بزه توهین می‌گردد و در خصوص سوال مطروحه نیز تفرین کردن دیگری، عرفاً، نوعاً و غالباً سبب تحقیر و تخفیف شخص نفرین شونده می‌شود؛ لذا نفرین کردن نیز مصداقی از بزه توهین است.