برجام؛ حیثیت آژانس در برابر یکه تازی ترامپ

بیش از یک دهه تماس و مذاکره طول کشید تا برجام به عنوان یکی از مهمترین توافقنامه های دنیا به ثمر بنشیند. تیر ماه 1394 بود که خیل بزرگی از خبرنگاران و کارشناسان و ناظران در وین گرد هم آمدند تا پس از حدود سه هفته انتظار شبانه روزی جزو اولین کسانی باشند که خبر توافق را می شنوند. سرانجام در سپیده دم 14 ژوییه 2015 (23 تیر ماه 1394) توافق حاصل شد و تیترهای رنگارنگ بر صفحه اول روزنامه ها و سایت ها نقش بست.

شورای امنیت 29 تیر ماه 1394 با تصویب قطعنامه 2231 بر برجام مهر تایید زد. آمانو مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی طبق این قطعنامه و بنا به درخواست شورای حکام آژانس مسئولیت گزارش دهی در خصوص پایبندی ایران به برجام را برعهده گرفت و از آن هنگام تمام نتیجه گیری های خود را بر مبنای رفتار قانونمند ایران و معیارهای بازرسان آژانس ارائه کرد و هرگز نشانه ای از تخطی نیافت، هرگز. اما این آمریکا بود که رئیس جمهورش هشتم می 2018 (18 اردیبهشت 1397) مقابل دوربین رسانه ها ایستاد و در تخلف و بدعهدی آشکار به طور یکجانبه از برجام خارج شد.

بازنده بزرگ این اقدام عموسام بود که از مسیر دیپلماسی منحرف شد. ناکام بزرگ این تصمیم دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا بود که حتی با تهدید، تحریم و دعوت نمایشی به مذاکره نتوانست ایران را وادار به پذیرش خواسته هایش کند. چرا که نه خواسته هایش منطقی بود، نه دعوتش واقعی بود و نه عهدشکن اعتباری برای همنشینی و مذاکره دارد.

دولتی که چهارده گزارش مستند مهمترین نهاد اتمی دنیا را نخوانده و به بایگانی سپرده و به بدقولی شهره شده است چگونه می تواند بر سر پیمان آینده اش بایستند. پیش از آنکه ترامپ در صحنه سیاسی آمریکا نامی برای خود دست و پا کند دیپلمات های کارکشته اعضای 1+5 تمام توان خود را روی حصول توافقی گذاشته بودند که جزو دستاوردهای شاخص دیپلماتیک به شمار می آید. پس از آن آمانو و بازرسان آژانس مسئولیت نظارت و راستی آزمایی لازم بر تعهدات مرتبط با هسته ای ایران در طول دوره برجام را آغاز کردند.

اولین گزارش آژانس درباره برجام مطابق قطعنامه 2231 شورای امنیت و دستور کار شورای حکام، در 16 ژانویه 2016 (26 دی 1394) ارائه و اجرای برجام آغاز شد. اندکی بعد آژانس در روز 26 فوریه 2016 (7 اسفند 1394) نیز با انتشار گزارشی اجرای کامل تعهدات ایران را تایید کرد.

گزارش بعدی آژانس 27 می 2016 (7 خرداد 1395) به شورای حکام و به موازات آن به شورای امنیت ارائه شد و بار دیگر اجرای تعهدات ایران مورد تایید قرار گرفت. گزارش چهارم آژانس هشتم سپتامبر 2016 (18 شهریور 1395)، گزارش پنجم، نهم نوامبر 2016 (19 آبان 1395)، گزارش ششم 24 فوریه 2017 (ششم اسفند 1395) منتشر شد.

به گفته، رضا نجفی سفیر وقت و نماینده دائم ایران نزد سازمان های بین المللی در وین، گزارش ششم بطور کلی بیشتر مشابه گزارش قبلی بود و فقط تحولات فنی از زمان گزارش قبلی تا حال اضافه شده بود، از جمله:

- مهمترین تحول ذکر شده در گزارش، تزریق گاز به سانتریفیوژ آی آر 8 (IR8) بود که تاییدی بر ادامه فعالیت های تحقیق و توسعه هسته ای کشورمان بر طبق برنامه دراز مدت اعلام شده از سوی ایران بود

- اشاره به سندهای مصوب کمیسیون مشترک و اجرای آنها و تکمیل اقدامات فردو که قبلا اعلام شده بود

- راستی آزمایی از محموله آب سنگین ارسال شده به خارج کشور که قرار بود به خریداران خارجی فروخته شود

- وارد کردن اولین محموله پنج کیلوگرمی از اورانیوم 20 درصد غنی شده برای استفاده در راکتور تهران و پذیرش بازرسان جدید که جایگزین بازرسان خارج شده از لیست ایران شده بودند

- واردات 125 تن اورانیوم طبیعی یعنی کیک زرد

گزارش هفتم نیز دوم ژوئن 2017 (12 خرداد 1396) منتشر شد. آژانس بر این گزارش نیز بر اجرای کامل و بدون نقص تعهدات ایران مطابق برجام و عدم انحراف مواد هسته ای ایران مهر تایید زد. نهم شهریور 1396 هشتمین گزارش آمانو انتشار یافت و پایبندی ایران به برجام همان نتیجه ای بود که در این گزارش اعلام شد.

آمانو در گزارش فصلی خود اعلام کرد که ذخایر اورانیوم کم غنای ایران (LEU) تا تاریخ 21 اوت (30 مرداد 1396) ، 88.4 کیلوگرم بوده که بسیار پایین تر از سطح تعیین شده مجاز در توافق هسته ای است. سطح مجاز ذخایر اورانیوم غنی شده مطابق با برجام 300 کیلوگرم هگزافلوراید اورانیوم یا 202.8 کیلوگرم اورانیوم است. بر اساس این گزارش ، سطح غنی سازی اورانیوم در ایران نیز از 3.67 درصد فراتر نرفته است.

مدیر کل آژانس در گزارش جدید خود همچنین میزان ذخایر آب سنگین ایران را 111 تن اعلام کرده که آن هم پایینتر از سطح مجاز 130 تن تعیین شده در برجام است.

آمریکا از مدتها پیش بهانه جویی را آغاز کرده بود و پیش از انتشار گزارش هشتم «نیکی هیلی» نماینده آمریکا در سازمان ملل راهی وین شد و با آمانو راجع به نقش منطقه ای و آزمایش های موشکی ایران صحبت کرد. هدف او اجرای پروژه کارشکنی در اجرای برجام بود. اما چند روز بعد، آژانس با انتشار هشتمین نشان داد که تلاش های سران واشنگتن راه به جایی نبرده است چرا که آمانو انحرافی ندیده بود. با این حال، قبل از آنکه آژانس گزارش نهم خود را منتشر کند دولت ترامپ مدعی عدم پایبندی ایران به برجام شده بود.

آمانو اوایل آذر ماه 1396 در نهمین گزارش و سوم بهمن 1396 در دهمین گزارش خود پایبندی ایران به مفاد توافق هسته ای برجام در خصوص میزان ذخیره آب سنگین، سطح غنی سازی و موجودی اورانیوم غنی شده را تائید کرد او در دهمین گزارش اعلام کرد که ایران تصمیم خود برای ساخت پیشران هسته ای دریایی در آینده را به آژانس اعلام کرده است.

مدیرکل آژانس در این گزارش با بیان اینکه غنی سازی اورانیوم در ایران ادامه دارد، اعلام کرد: ذخایر اورانیوم غنی شده 3.67 درصدی ایران تا تاریخ 12 فوریه 109.5 کیلوگرم بوده و در طول دوره گزارش نیز میزان این ذخایر از 300 کیلوگرمی که در برجام مجاز شناخته شده است، فراتر نرفته است. ذخایر آب سنگین ایران 117.9 تن اعلام و تاکید شده که میزان این ذخایر نیز در طول دوره گزارش بیش از 130تن نبوده است.

در گزارش جدید آژانس در خصوص فعالیتهای مرتبط با آب سنگین و بازفراوری آمده است: ایران احداث رآکتور آب سنگین اراک را مطابق با طراحی اولیه دنبال نکرده است. ایران همچنان به آگاه کردن آژانس درباره ذخایر آب سنگین در ایران و تولید آب سنگین ادامه داده و به آژانس اجازه داده تا بر ذخایر آب سنگین نظارت داشته باشد.

به موازات گزارش های متعددی که از سوی آژانس منتشر می شد آمریکا، اروپایی ها را تحت فشار قرار داده بود تا برای آنچه که نواقص برجام می خواند، وارد عمل شوند. در این زمان دولت ترامپ هر چند خود نیز طی موارد گوناگون پایبندی ایران به برجام را به کنگره اطلاع داده بود اما اعلام کرد اگر نواقص ادعای رفع نشود هشتم اردیبهشت 1397 پایبندی ایران را تایید نکرده و تعلیق تحریم ها را تمدید نخواهد کرد.

مقامات دولت ترامپ در ماه های قبل از آن به دنبال بهانه هایی برای تحت فشار گذاشتن آژانس از جمله در ارتباط با بند T ضمیمه برجام در خصوص تهیه اقلام با کاربری دوگانه بودند. اما آمانو در کنفرانس خبری حاشیه نشست آذر ماه 1396 شورای حکام با رد برخی فضاسازی های رسانه های غربی تاکید کرد که آژانس بر اجرای تعهدات هسته ای ایران در تمام بخش های برجام از جمله بخش T ضمیمه توافق هسته ای نظارت دارد و هیچ مشکل یا نگرانی ندارد. پس از آن آمریکا تمرکز خود را برموضوع «بند غروب» برجام و مساله موشکی و منطقه ای ایران قرار داد.

**تاییدیه های آمانو بعد از خلف وعده ترامپ

سرانجام لجاجت دولت ترامپ باعث شد تا وی 18 اردیبهشت 1397 به رغم همه گزارش هایی که آمانو منتشر کرده و همه هشدارهایی که در داخل و خارج به واشنگتن داده شده بود، رئیس جمهوری آمریکا با خروج از برجام نشان داد که آمریکا پیمان شکن ترین است. طی ماه های بعد همچون ایام قبل از آن پرونده سازی ها اوج گرفت و توان دفاعی و جایگاه منطقه ای ایران هدف اتهامات آمریکایی ها قرار گرفت. چند روز بعد مایک پمپئو وزیر خارجه ترامپ نیز دوشنبه 31 اردیبهشت در سخنانی مملو از اتهام های بی اساس علیه کشورمان، راهبرد جدید واشنگتن علیه ایران را در فضای پس از خروج آمریکا از برجام اعلام کرد. او دوازده مورد را از خواسته های واشنگتن از ایران را بیان کرد؛ خواسته هایی که نشان از تمایل دولت ترامپ به مذاکره ادعایی اش نداشت.

اما طولی نکشید که آمانو دوباره دست به کار شد و دو هفته بعد از خروج آمریکا از برجام در یازدهمین گزارش فصلی خود به شورای حکام و شورای امنیت سازمان ملل باز هم پایبندی کامل ایران را به توافق هسته ای مورد تائید قرار داد.

این گزارش تاکید کرد که ایران ساخت رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک را مطابق با طراحیه اولیه دنبال نکرده و هیچ گونه تولیدات یا آزمایش هایی در این زمینه نداشته است. همچنین ایران مستمرا آژانس را در جریان فعالیت های آب سنگین قرار داده و امکان نظارت بر کمیت ذخایر آب سنگین و تولید آن را برای این سازمان فراهم کرده است.

گزارش آژانس با تاکید بر اینکه حجم ذخایر آب سنگین ایران از زمان گزارش قبلی تا کنون از 130 تن فراتر نرفته، افزود که ایران هیچ فعالیتی در زمینه بازیافت در هیچ یک از تاسیسات هسته ای خود نداشته و شمار سانتریفیوژهای ایران در سایت هسته ای نطنز برابر با 5060 سانتریفیوژ نسل IR-1 و در سایت فردو 1044 سانتریفیوژ از همان نسل است که از تعداد موافقت شده در برجام فراتر نرفته است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اوایل شهریور ماه 1397 در دوازدهمین گزارش خود بار دیگر تایید کرد که ایران به تعهدات خود در چارچوب توافق هسته‌ای سال 2015 پایبند بوده است. دومین گزارش آمانو بعد از خروج ترامپ از برجام در شرایطی منتشر شد که دولت ترامپ تلاش کرد تا میزان و گستره تحریم های اعلامی خود را افزایش دهد.

آمریکا دور اول تحریم هایی را که طبق برجام برداشته شده بود مرداد ماه و دور دوم را در آبان 1397 بازگرداند اما آمانو بعد از دور دوم تحریم ها بود که سیزدهمین گزارش خود را با محتوای پایبندی کامل تهران به توافق هسته منتشر کرد. او تاکید کرد که «هیچ سند و مدرکی حاکی از نقض توافق هسته ‌ای از سوی ایران مشاهده نشده و جمهوری اسلامی ایران در همه زمینه‌ ها به الزامات مطرح ‌شده در متن توافق پا‌بند بوده است.»

روز جمعه سوم اسفندماه 1397 نیز چهاردهمین گزارش آژانس در زمینه راستی آزمایی اجرای برجام و پایبندی جمهوری اسلامی ایران به توافق هسته ای منتشر شد. بنا بر این گزارش، ایران هنوز سطح غنی‌سازی و میزان ذخایر اورانیوم غنی‌سازی شده خود را در سطحی که مورد توافق بوده، نگهداشته است. همچنین آژانس در این گزارش تاکید کرد به تمامی مکان‌ هایی که برای بازرسی و بازدید نیاز بوده، دسترسی داشته است.

**قانون انسداد و اینستکس

طی یک سالی که از خروج آمریکا از برجام سپری شده طرف های تجاری ایران به دنبال راه هایی برای مقابله با تحریم های واشنگتن بوده اند. اروپایی ها وعده دادند «قانون انسداد» را به روزرسانی کرده و از تجارت شرکت های اروپایی با ایران در مقابل تحریم های آمریکا حمایت کنند. اعضای اروپایی برجام بهمن ماه سال گذشته از «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» (اینستکس) رونمایی کردند که این گام در راستای اجرای سازوکار مالی با ایران بود. اینستکس شرکتی با سرمایه سه هزار یورویی در فرانسه راه اندازی و به ثبت رسیده است.

خریداران نفت ایران نیز آمریکا را تحت فشار قرار دادند تا آنان را از تحریم ها معاف کند. هر چند آنها معافیت هایی گرفتند اما آمریکا از اول ماه می این معافیت را لغو کرد. کارزار آمریکا علیه ایران دربرگیرنده بازی خطرناک واشنگتن، رژیم صهیونیستی و سایر متحدان منطقه ای آنهاست که بیش از هر چیزی مردم ایران را هدف گرفته است.

**بازیچه نتانیاهو

در حالی که آمانو فعالیت های هسته ای ایران را از هر گونه انحراف مبرا دانسته و بازیگران جهانی و شرکای ایران با رفتارهای آمریکا اعتراض کرده اند، بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی، عربستان و امارات در توطئه علیه ایران نقش فعالی داشته اند.

برای نمونه، نتانیاهو پنجم مهرماه پشت تریبون مجمع عمومی سازمان ملل حاضر شد و با نمایش تصاویری مدعی شد که ایران یک انبار سری اتمی در منطقه تورقوزآباد تهران دارد که تاکنون فاش نشده است. وی ادعا کرد که «من برای نخستین بار این مساله را افشا می‌کنم که ایران تاسیسات سری دیگری در تهران دارد. یک انبار سری هسته ‌ای برای انبار کردن حجم وسیعی از تجهیزات و مواد از برنامه مخفی اتمی ایران. این محل در یک قالی‌شویی ساده است!»

ادعاهایی علاوه بر ایران عملکرد آژانس بین المللی انرژی اتمی را زیر سوال می برد. از این رو آمانو نسبت به اتهام مطرح شده سکوت نکرد و با انتشار بیانیه ای بار دیگر از صلح آمیز بودن فعالیت های هسته ای ایران و همچنین بازرسی های دقیق این سازمان دفاع کرد.

**بدون پیروزی

از سوی دیگر در حالی که یمن و سوریه همچون بسیاری دیگر از نقاط خاورمیانه هدف توطئه های متحدان منطقه ای آمریکا بوده ایران آماج شدیدترین اتهامات بی اساس بوده است. به موازات آن آمریکا طی این مدت تحریم هایی را علیه شرکت ها و افراد ایرانی وضع کرده است. آمریکا در نهایت در اقدامی که با هشدارهای جدی روبرو شد نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست گروه های تروریستی قرار داد و در تازه ترین مورد با آنکه پنج مورد از معافیت مرتبط با همکاری هسته ای غیرنظامی روسیه و کشورهای اروپایی با ایران را تمدید و دو مورد دیگر را لغو کرد.

در آستانه سالگرد خروج از برجام، آمریکا نوع دیگری از پرونده سازی را آغاز کرده و مدعی است که برای ارسال پیام به ایران، ناوگروه آبراهام لینکلن را راهی خلیج فارس کرده است. تجربه جنگ های ناموفق آمریکا در عراق و افغانستان قطعا باعث خواهد شد تا رفتار قلدرمابانه واشنگتن نه تنها در محافل رسانه ای و سیاسی و دیپلماتیک بلکه در میان افکار عمومی جهانیان نیز جایگاهی نداشته باشد.

رفتار واشنگتن در این ایام دلایل متعددی دارد که ناشی از ناکامی آن در چند حوزه است. نخست آنکه تحریم های آمریکا برای فشار بر ایران به منظور دست کشیدن از حقوق خود بی نتیجه مانده است. از سوی دیگر عملکرد واشنگتن در ونزوئلا ثمره ای نداشته است. سوم آنکه کره شمالی دست آمریکا را خوانده و در شرایطی که تماس های دو طرف جریان دارد پیونگ یانگ در اعتراض با رفتارها و بدعهدی های آمریکا دست به آزمایش موشکی زده است.

در چنین وضعیتی نامزدهای دموکرات با حمله های پی در پی به سیاست های ترامپ در مقابل او قد علم می کنند تا وی را در انتخابات ریاست جمهوری 2020 به چالش بکشند. آغاز این رقابت ها در حالی است که ترامپ در عرصه سیاست خارجی کارنامه قابل قبولی ندارد. او روی ایران، کره شمالی و ونزوئلا شرط بسته بود. اما تاکنون بازنده اصلی کسی نیست جز خود او. سیاست های نامنظم و غیرصادقانه وی در مقابل این کشورها ناشی از تقلای وی برای دستیابی به توافقی دستکم نیم بند است؛ مانند بیانیه ای چند خطی که در رابطه با کره شمالی به رسانه ها نشان داد.

اما چهارده گزارش آمانو در مورد پایبندی ایران به برجام، جنگ های اقتصادی ترامپ با متحدان و رقبای منطقه ای و جهانی، خروج او از معاهده های متعدد بین المللی و همسویی و حفظ اتحاد با شرکایی مانند عربستان و امارات که سابقه خونینی در یمن دارند از رئیس جمهوری آمریکا یک بازیگر ناکام ساخته است، چرا که وی برخلاف حقوق، قوانین، عرف و افکار عمومی دنیا حرکت می کند.