مادر بیماری‌ها در طب ایرانی

 در سخن پزشکان ایران و سرزمین‌های اسلامی، خروج ترشحات فرود آمده از سر از طریق بینی، «زکام» نامیده می‌شود، همین ترشحات اگر از پشت حلق فرو بریزند به بیان حکیمان «نزله» نام می‌گیرند.

نزله و زکام بر اساس سبب‌شناسی حکما، به هشت گونه تقسیم می‌شوند؛ نکات زیادی در تطبیق‌دهی و تناظر اقسام «زکام و نزله» با بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی یا نازوفارنژیت، سینوزیت، و رینیت آلرژیک وجود دارد که در این نوشتار نمی‌گنجد اما صرف‌نظر از جزئیات تخصصی، توجه به یک نکته بسیار ضروری است:

اصل بسیار مهم و تعیین‌کننده در درمان همهٔ اقسام هشتگانهٔ زکام و نزله، این است که نخست گرم یا سرد بودن ترشحات از هم افتراق داده شود و بر اساس این افتراق، رویکرد درمانی درست و سودمند انتخاب شود.

با چه معیارهایی می‌توان نزله و زکام گرم را از نزله و زکام سرد افتراق داد؟ اکنون این معیارها را بررسی می‌کنیم:

مادهٔ نزله و زکام بر اساس چند ویژگی قابل تقسیم‌بندی و افتراق است:

1. قوام ترشحات (رقیق یا غلیظ بودن ترشحات)

2. رنگ ترشحات (بی‌رنگ، سفید، خاکستری، زرد، سبز، و طیف‌های بینابینی)

3. تأثیر حسی ترشحات بر مخاط حلق یا بینی (مانند سوزش و خارش و گزش در بینی و حلق)

4. همراهی با نشانه‌های گرمی یا سردی در سر و صورت و چشم

5. تغییرات صدا (خشونت صدا، گرفتگی صدا، تودماغی شدن صدا...)

6. علائم سیستمیک (مانند تب)

7. علائم ویژهٔ دیگر در زبان، نبض، و ادرار

بیماران به‌شرط توجه و آگاهی از بدن خود، می‌توانند برخی از معیارهای بالا را تشخیص دهند و تا زمان مراجعه به طبیب، دستکم از درمان‌های گیاهی نادرست و زیان‌آور خودداری کنند.

این ویژگی‌ها نشانهٔ گرمی ترشحات است:

1. رقیق و آبکی بودن ترشحات

2. بی‌رنگی یا زرد بودن ترشحات

3. ایجاد خارش، سوزش و گزش در مخاط بینی و راه‌های هوایی

4. پیدایش سرخی چشم و چهره همراه با احساس حرارت در آن‌ها

در این حالت، باید داروهایی استفاده شوند که کیفیت و قوام ترشحات نزله و زکام گرم را اعتدال ببخشد یعنی هم از تندی و گرمی ترشحات بکاهند و هم آن‌ها را قدری غلیظ‌تر کنند تا از تشدید عوارض و ورود و نفوذ این ترشحات به اعضای دیگر بدن جلوگیری شود.

به یاد داشته باشید که نفوذ ترشحاتِ رقیقِ سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از ابتلائات بعدی شمرده می‌شود و از همین رو بوده است که حکما، زکام و نزله را «مادر بیماری‌ها» (امّ الامراض) می‌دانستند.

مصرف گیاهان دارویی با طبیعت گرم در درمان نزله و زکام گرم، زیان‌آور شمرده می‌شود؛ برخی از گیاهان و غذاهای نامناسب در درمان زکام و نزلهٔ گرم عبارت‌اند از:

* آویشن شیرازی

* مرزنجوش

* سیر و پیاز تند

* زنجبیل و دارچین

* غذاهای پرادویه و تند

برخی از خوراک‌های مناسب برای کاهش علائم نزله و زکام گرم و پیشگیری از عوارض بعدی آن از این قرارند:

* آش جو یا سوپ جو همراه با ماش و عدس و گشنیز و آلوبخارا (و البته بدون شیر و قارچ)

* خوراک آب‌پزی شامل کدوی سبز، باقلا، لوبیاسبز، به، نخود سبز، گشنیز و آلوبخارا همراه با مقدار اندکی ادویه

* عناب یا شربت آن

* خیسانده ـ دمنوش سرد شدهٔ گل بنفشه، یا گل پنیرک، یا گل و ریشهٔ خطمی

* لعاب بهدانه

* ماءالشعیر طبی (با ماءالشعیرهای موجود در بازار کاملاً متفاوت است)

* عسل‌آب رقیق و گرم (یک لیوان) همراه با آب ِ یک عدد لیموی تازه (به صورتی که نه بسیارترش باشد و نه بسیار شیرین)

* زرده تخم مرغ عسلی

در حالت تب بالا همراه با علائم عفونت میکروبی ممکن است مصرف آنتی بیوتیک ضروری باشد؛ این امر به‌ویژه درباره خردسالان و سالخوردگان و کسانی که نقص سیستم ایمنی دارند بسیار جدی‌تر است.

تشخیص و درمان برونشیت، سینوزیت، پنومونی، فارنژیت... باید با ملاحظات خاص توسط طبیب حاذق با رویکرد تلفیقی انجام شود و آنچه گفته شد برای درمان جامع، به هیچ وجه کافی نیست.