تشخیص بیماری های نوپدید و بازپدید که جوندگان و حیوانات حیات وحش عامل آن هستند

طاعون انسانی، بیماری بومی ایران می باشد و گزارش های زیادی از اپیدمی های این بیماری در طول قرن های گذشته از اقصی نقاط دنیا و ایران وجود دارد. با تاسیس انستیتو پاستور ایران در سال 1299، این موسسه مسوول تشخیص و کنترل بیماری های واگیر نظیر طاعون در کشور شد. از سال 1325 موارد جدیدی از اپیدمی های طاعون از مناطق غربی و شمال غربی ایران گزارش شد و تیم های انستیتو پاستور ایران برای کنترل این طغیان ها به این مناطق اعزام می شدند. از آنجا که جابجایی تیم های تحقیقاتی و آزمایشگاه های سیار به این مناطق با مشکلات زیادی مواجه بود، در سال 1331 شعبه ای از انستیتو پاستور ایران در روستای اکنلو، در مجاورت کانون های طاعون و در محدوده مرزی استان های زنجان، کردستان و همدان تاسیس شد. با شکل گیری این مرکز، تیم های تخصصی انستیتو پاستور ایران با انجام اقدامات موثر بر روی جمعیت های انسانی در مناطق آلوده و مطالعات فراوان بر روی جوندگان و کک های سطح بدن آن ها، که مخزن و ناقل این بیماری در طبیعت هستند، توانستند اپیدمی های طاعون را کنترل کنند. در این پایگاه تحقیقاتی، دکتر مارسل بالتازار، رییس وقت انستیتو پاستور ایران، با همراهی دکتر یونس کریمی، دکتر منصور شمسا، دکتر محمود بهمنیار و سایر متخصصان و کارشناسان پرتلاش ایرانی، تحقیقات وسیعی را بر روی بیماری طاعون انسانی انجام دادند و با تعاملات علمی گسترده با کشورهای جهان، پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز مرجع بین المللی مطرح کردند. در زمان بالندگی علمی این پایگاه، دانشمندان خارجی زیادی جهت انجام تحقیقات مرتبط به ایران آمدند.

فعالیت های این پایگاه در دهه شصت و هفتاد شمسی کاهش قابل توجهی پیدا کرد و از اواخر دهه هفتاد متوقف شد؛ اما با گزارش مواردی از نوپدیدی یا بازپدیدی طاعون در کشورهای همسایه ایران و تهدید گزارش موارد بیماری انسانی درایران، از سال 1389 و در دور جدید فعالیت های پایگاه همزمان با شروع مطالعات علمی و ارتقای زیرساخت های تشخیصی این مرکز، مرمت ساختمان های قدیمی پایگاه انجام شد و آزمایشگاه‌ها و ساختمان های جدیدی به این مرکز اضافه شد. این پایگاه تحقیقاتی در سال 1393 موفق به کسب مرجعیت برای تشخیص بیماری های طاعون، تولارمی و تب کیو از وزارت بهداشت شد. در سال 1395 مجوز مرکز تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید به انستیتو پاستور ایران جهت انجام مطالعات روی بیماری های نوپدید و بازپدید به محوریت این پایگاه اعطا شد.

حاصل مطالعات انجام شده در 12 سال اخیر در این آزمایشگاه مرجع کشوری، گزارش مجدد آلودگی به طاعون در حیات وحش مناطق غربی و شمال غربی کشور، گزارش موارد متعدد بیماری های تب کیو و تولارمی در بیماران انسانی در اقصی نقاط کشور، گزارش موارد آلودگی به تولارمی در جوندگان و حیات وحش اقصی نقاط کشور، گزارش آلودگی آب های غرب کشور به عامل ایجاد کننده تولارمی، و رصد موارد تب کیو در دام های و انسان های مناطق مختلف کشور بوده است.

جهت آشنایی با فعالیت های بیشتر این مرکز، پای صحبت آقای دکتر احسان مصطفوی، اپیدمیولوژیست، و عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران نشسته ایم که از نظرتان می گذرد:

دکتر احسان مصطفوی متولد ۱۳۵۸، دکترای عمومی دامپزشکی خود را در سال 1382 از دانشگاه شیراز و دکترای تخصصی اپیدمیولوژی را در سال ۱۳۸۷ از دانشگاه تهران کسب نمود. ایشان دوره های تکمیلی کوتاه مدتی را نیز در کشورهای فرانسه و هلند گذرانده است. وی از سال ۱۳۸۸ در انستیتو پاستور ایران مشغول به خدمت است. دکتر احسان مصطفوی، در حال حاضر، رئیس بخش اپیدمیولوژی، رییس پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید، رییس آزمایشگاه مرجع کشوری بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو، عضو هیات مدیره انجمن علمی اپیدمیولوژیست های ایران، و عضو گروه بهداشت و تغذیه فرهنگستان علوم پزشکی ایران می‌باشد.

تاسیس شعبه ای از انستیتو پاستور ایران در همدان برای کنترل اپیدمی های طاعون در غرب کشور

در سال 1325 و همزمان با دور جدید فعالیت های انستیتو پاستور ایران، این موسسه کارشناسان و متخصصان خود را به مناطق مختلف کشور اعزام نمود و به کمک یک آزمایشگاه سیار صحرایی، تهیه نقشه اپیدمیولوژی بیماری های عفونی در کشور را آغاز نمود. ماموریت های این تیم های تحقیقاتی با اپیدمی طاعون در کردستان شکل جدی تری به خود گرفت. در این سال ها تیم های انستیتو پاستور ایران با قرنطینه کانون های گزارش شده بیماری طاعون و انجام اقدامات پیشگیرانه مناسب بر روی انسان ها و جوندگان توانستند طغیان های طاعون را کنترل نمایند.

در سال 1331، یک شعبه انستیتو پاستور ایران در روستای اکنلو، در مجاورت کانون های طاعون در کردستان تاسیس شد. زمین این مرکز توسط خیری به نام منوچهر قرگوزلو برای انجام مطالعات طاعون به انستیتو پاستور ایران اهدا گردید. در این مرکز، تیم های تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران تحقیقات وسیعی را در رابطه با طاعون انجام دادند و پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز مرجع جهانی طاعون مطرح نمودند. در آن سال ها، تلفیق همکاری های صحرایی و آزمایشگاهی راه حل کلیدی انجام اقدامات موثر بهداشتی بود. در زمان بالندگی علمی این پایگاه، دانشمندان خارجی زیادی به این مرکز رفت و آمد داشتند. موفقیت های انستیتو پاستور ایران درباره تحقیقات طاعون توجه مقامات سازمان جهانی بهداشت را به خود جلب نمود و باعث شد بسیاری از تحقیقات بین المللی طاعون را به کارشناسان ایرانی واگذار کنند. کارشناسان این انستیتو، به عنوان کارشناسان خبره سازمان جهانی بهداشت، مطالعات خود را در مناطق مختلف دنیا انجام دادند. چندین سمینار بین المللی طاعون در این پایگاه تحقیقاتی و با حمایت سازمان جهانی بهداشت برگزار شد.

در سال های بعد نیز همچنان یکی از مهمترین وظایف محول شده به انستیتو پاستور ایران و پایگاه اکنلو، تحقیقات در زمینه تشخیص و اپیدمیولوژی طاعون بود. متاسفانه تحقیقات طاعون تقریبا از سال 1371 به طور جدی ادامه پیدا نکرد و از سال 1379 به طور کامل قطع شد. از سال 1388 مطالعات بر پایه این پایگاه با حمایت های مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت و انستیتو پاستور ایران مجددا از سرگرفته شد و با بازسازی ساختمان های قدیمی و توسعه فضاهای جدید، حوزه فعالیت این پایگاه علاوه بر طاعون به بیماری های تولارمی و تب کیو هم توسعه پیدا کرد. آزمایشگاه های جونده‌شناسی، سرولوژی، مولکولی و کشت، سالن جلسات و میهمان‌سرا، بستر مناسبی را برای تحقیق و آموزش در این منطقه از کشور فراهم کرده است. این مرکز در سال 1391، به عنوان آزمایشگاه مرجع کشوری طاعون، تولارمی و تب کیو شناخته شد. با توسعه فعالیت های مرکز، حوزه تحقیقات این مرکز نه فقط بیماری های طاعون، تولارمی و تب کیو و فقط در شعبه اکنلو همدان بوده است، بلکه با ملحق شدن واحدهایی نظیر بخش های باکتری شناسی، ویروس شناسی، انگل شناسی و ... در شعبه مرکزی انستیتو پاستور ایران در تهران، طیف وسیعی از بیماری های نوپدید و بازپدید در حوزه مطالعات و تحقیقات این مرکز قرار گرفت. در خردادماه 1397، مجوز شبکه تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید هم توسط شورای گسترش دانشگاه های علوم پزشکی کشور صادر شد و دبیرخانه این شبکه در انستیتو پاستور ایران مستقر شد تا به محوریت این شبکه، فعالیت های مختلف تحقیقاتی در حوزه بیماری های نوپدید و بازپدید، انسجام بیشتری پیدا نماید.

پایش، تشخیص و کنترل بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید

با توجه به اینکه انجام مطالعات بر روی حیات وحش و دام های اهلی با چالش ها و مشکلات بسیار زیادی همراه است و طیف بیماری های نوپدید و بازپدید مشترک بین انسان و دام بسیار بیشتر از بیماری های طاعون، تولارمی و تب کیو می باشد، در دور جدید فعالیت های پایگاه تحقیقاتی اکنلو، این پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید جهت گسترش پژوهش و آموزش‌های مرتبط با بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید و پایش، تشخیص و کنترل این دسته از بیماری‌ها در کشور شکل گرفت. ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ این مرکز فراهم سازی اطلاعات درست و دانش به روز برای مسوولان و کارشناسان ایران و سایر کشورهای دنیا در حوزه بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید، ارائه مشاوره‌های فنی و تخصصی به وزارت بهداشت و پاسخ‌گویی مناسب به نیازهای کارشناسان ذی‌ربط در حوزه مراقبت، پایش و تشخیص بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید در سطح کشور و بین الملل، مشاوره و آموزش نظام مراقبت بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید به دست‌اندرکاران مرتبط، توسعه و بکارگیری علوم مرتبط می باشد. پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید برآن است که در طی دهه آینده به عنوان یکی از مراکز معتبر در حوزه بیماری های عفونی نوپدید و بازپدید و بیماری های عفونی فراموش شده در سطح منطقه مدیترانه شرقی، در تحقیقات و برنامه های کنترلی این دسته از بیماری ها در سطوح ملی و بین المللی نقش خود را ایفا نماید.

به طور خاص یکی از مهمترین فعالیتهای این مرکز پایش بیماری طاعون در حیات وحش است که به این منظور، نمونه گیری از حیات وحش و به طور خاص جوندگان مناطق مختلف کشور انجام می‌شود. وقتی حیوان وحشی ای صید می شود، علاوه بر بررسی طاعون و سایر بیماری هایی که در آزمایشگاه ما امکانات تشخیصی آن وجود دارد، نمونه ها برای بررسی سایر بیماری های ویروسی، باکتریایی و انگلی به سایر بخش‌های انستیتو پاستور ایران هم ارسال می‌شود. پایش موارد بیماری در حیات وحش برای آن است که قبل از آنکه طغیان بیماری در انسان اتفاق بیفتد، بتوانیم آن را در حیات وحش تشخیص دهیم و از انتقال آن به انسان پیشگیری کنیم؛ این کار وقت و انرژی زیادی از همکاران ما می گیرد و منابع مالی قابل توجهی را هم مطالبه می‌کند و خوشبختانه در سالیان گذشته این حمایت ها توسط معاونت بهداشتی وزارت بهداشت انجام شده است و با استمرار این حمایت ها می توانیم نقش خود را در شناسایی زودهنگام بیماری ها و پیشگیری از طغیان های انسانی همچنان ایفا نماییم. 

لازم به ذکر است که متولی کنترل جوندگان شهری در تهران، شهرداری تهران و در کشور سازمان شهرداری و دهیاری های شهرداری ها است که اگر شک وجود داشته باشد و نیازی باشد انستیتو پاستور ایران برای تشخیص آلودگی در این حیوانات به این سازمان ها کمک می کند ولی تولیت رصد و پایش فراوانی این جوندگان و بیماری های آن ها با شهرداری ها است. هر بیماری ای که در حیات وحش وجود دارد می‌تواند تهدیدی برای انسان باشد و بیماری ای را به انسان منتقل کند، معمولاً جوندگان شهری هم می توانند بیماری هایی را به انسان منتقل کنند و افراد باید در تماس با آنها رعایت کنند.  

آزمایشگاه مرجع کشوری طاعون تولارمی و تب کیو

در حال حاضر در آزمایشگاه بیماری های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران، علاوه بر تشخیص بیماری های طاعون، تولارمی و تب کیو، که آزمایشگاه مرجع کشوری برای این سه بیماری می باشد، در حوزه تشخیص سایر بیماری‌های عفونی باکتریایی نوپدید مشترک بین انسان و دام، نظیر بارتونلا، سایر ریکتزیاها، و بورلیا هم فعالیت می‌کند. به این آزمایشگاه هم نمونه‌های انسانی ارجاع می‌شود و هم با توجه به اینکه وظیفه پایش بیماری های نوپدید مشترک انسان و دام را به عهده دارد، نمونه گیری از حیات وحش و دام های اهلی از اقصی نقاط کشور صورت می گیرد. نمونه های مشکوک انسانی از اقصی نقاط کشور به این آزمایشگاه ارجاع می‌شود و پاسخ ها به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر منعکس می‌شود.

مطالعات اخیر نشان داده است که هنوز گردش باکتری ایجاد کننده طاعون انسانی، یرسیسنیا پستیس، در حیات وحش بعضی از استان های کشور مخصوصا استان هایی که در غرب و شمال غربی ایران واقع شده اند وجود دارد. در ارتباط با تولارمی و تب کیو هم متعاقب راه‌اندازی این آزمایشگاه و ارتقاء آگاهی کارکنان بهداشتی و درمانی کشور، موارد متعدد بیماری در چند سال اخیر گزارش شده است و با مطالعات انجام شده، شناخت نسبتا بهتری در مورد این دو بیماری حاصل شده است. بیماری تب کیو در فرم مزمن می‌تواند باعث اندوکاردیت و درگیری دریچه قلب شود که این شکل از بیماری، شدید و کشنده تر است. مطالعات اخیر ما نشان داده است که اندوکاردیت ناشی از تب کیو شیوع نسبتا قابل توجهی دارد و یک معضل بهداشتی باید محسوب شود.

مطالعات ما در مورد سایر عوامل عفونی نوپدید باکتریایی، نظیر بارتونلاها، ریکتزیاها و بورلیاها محدودتر بوده است و در تلاشیم که موارد احتمالی بیماری را بیشتر شناسایی کنیم و سیمای اپیدمیولوژی این بیماری ها را هم در کشور روشن تر کنیم.

لازم به ذکر است فعالیت هایی که در حوزه تشخیص مولکولی و سرولوژی بیماری های طاعون، تولارمی و تب کیو در پایگاه تحقیقاتی بیماری های نوپدید و بازپدید در اکنلو انجام می شود، در آزمایشگاه نوپدید و بازپدید بخش اپیدمیولوژی در انستیتو پاستور ایران در تهران هم انجام می‌شود.

این مجموعه در حال حاضر چهار نفر عضو هیئت علمی و 11 نفر کارشناس همکار دارد که در قسمت های مختلف فعالیت می نمایند.

برگزاری دوره های آموزشی ملی و بین المللی در پایگاه تحقیقاتی بیماری های نوپدید و بازپدید

در دوره جدید فعالیت های پایگاه تحقیقاتی بیماری های نوپدید و بازپدید که از سال ۱۳۸۹ آغاز شده است دوره ها و نشست های متعددی در این مرکز برگزار شده است. به طور مثال دوره های بین المللی شامل کارگاه تولارمی در سال ۱۳۹۴ با حضور شرکت کنندگانی از 9 کشور، دوره های بیماری‌های منتقله از جوندگان در سال های 1395 و 1397 با حضور شرکت کنندگانی از ۱۴ کشور، کارگاه بین المللی تابستانه اپیدمیولوژی میدانی با حضور شرکت کنندگانی از 13 کشور در سال 1396، و سه دوره برای مدیریت طغیان بیماری های واگیر با همکاری مدرسینی از انستیتو روبرت کخ  آلمان و متخصصانی از سازمان بهداشت جهانی در سال 1400 در این مرکز در کنار دوره های آموزشی فراوانی برگزار شده است که صرفا مخاطب ایرانی داشته است.

در دوره های آموزشی که در پایگاه تحقیقاتی بیماری های نوپدید و بازپدید برگزار می‌شود در چند سال اخیر بیش از ۷۰۰ نفر از ۵۰ دانشگاه علوم پزشکی شرکت داشته اند، بیش از ۳۵۰ دانشجوی دانشگاه‌های مختلف قسمتی از دوره های آموزشی شان را در این مرکز گذرانده اند و پایان نامه های متعدد دانشجویی در این مرکز انجام شده است.

چاپ کتب و مقالات علمی

در چند سال گذشته چندین کتاب در راستای آگاهی بیشتر از حوزه های فعالیت این مرکز چاپ شده است و در شبکه‌های بهداشتی درمانی کشور توزیع شده است که کتاب های طاعون، تولارمی، تب کیو، راهنمای مدیریت خطر زیستی و امنیت زیستی  آزمایشگاه، راهنمای بررسی و پاسخ به طغیان بیماری های واگیر، راهنمای استاندارد شناسایی بررسی و مدیریت کنترل طغیان بیماریهای مشمول قوانین بهداشت بین المللی از آن جمله اند. در عین حال مقالات متعددی از فعالیت هایی که در این مدت انجام شده است در مجلات معتبر بین المللی چاپ شده است.

کمک به کنترل بیماری های واگیر در سایر کشورها

این مرکز سال هاست که عضو شبکه بین المللی هشدار و پاسخ به طغیان بیماری های واگیر سازمان بهداشت جهانی است و در این قالب همکاران این مرکز در دوره های آموزشی مختلف مدیریت طغیان بیماری ها در خارج از کشور شرکت کرده اند و هم در کنترل چندین اپیدمی در کشورهای آسیایی و آفریقایی همکاری و مشارکت داشته اند. چند نفر از همکاران این مرکز هم به عنوان مشاور سازمان جهانی بهداشت در تدوین راهنماهای بین المللی مرتبط با کنترل بیماری های واگیر مشارکت داشته اند.