ایران و چشم انداز ارتقا جایگاه منطقه ای

 ترسیم چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، هدفگذاری و برنامه ریزی کلانی بود که در اوایل دهه 80 خورشیدی صورت گرفت تا جایگاه مطلوب و برتری منزلت ایران را برای 20 سال بعد در حوزه جغرافیایی خاورمیانه، آسیای مرکزی، قفقاز و در میان همسایگان مشخص سازد.

بنابر مفاهیم و ادبیات سیاست و روابط بین الملل این هدفگذاری را می توان ناظر به تحقق برتری هژمونیک ایران در حوزه غرب آسیا دانست؛ هدفی که حرکت به سوی آن در سالیان گذشته با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

با گذشت دوره پر چالش تعارض با نظام بین المللی، شتابنده شدن حرکت به سوی هژمونی منطقه ای در سال های اخیر سبب شده تا دشمنان ایران جدی تر از همیشه کارشکنی در این مسیر را دنبال کنند. در واپسین روز خردادماه امسال بود که «رکس تیلرسون» وزیر امور خارجه آمریکا در مجلس سنا از ضرورت مقابله با تهران و سد کردن مسیر دستیابی به هژمونی منطقه ای سخن گفت. بسیاری از تحلیلگران افزایش خصومت ورزی صهیونیست ها و برخی کشورهای منطقه به ویژه سعودی را در نگرانی آنان از ارتقای منزلت جمهوری اسلامی ایران جست وجو می کنند.

در تعریف عوامل قدرت ساز بر اساس نگاه سنتی می توان به دو دسته و مجموعه عناصر اشاره کرد؛ دسته نخست عناصر سخت افزاری چون وسعت جغرافیایی، جمعیت، توان نظامی، منابع طبیعی، قدرت اقتصادی و ... مولفه های نرم افزاری نظیر انسجام و همبستگی، داشتن رهبری فرهمند، ایدئولوژی و انگیزه های تاریخی، فرهنگی که مکملی بر عناصر سختِ قدرت ساز به شمار می رود.

در دوره جدید اما حوزه های تبلیغات، ارتباطات و رسانه به بسترهای مهم قدرت سازی کشورها تبدیل شده تا جایی که کشور کوچکی چون قطر با جمعیت کمتر از سه میلیون نفر از طریق تاریخ سازی، فعالیت های گسترده رسانه ای، به دست آوردن میزبانی جام جهانی فوتبال و ... کسب پرستیژ بین المللی را دنبال می کند و رهبران دوحه در هماوردی با چهار کشور عربی عقب نشینی را گزینه پایانی خود قرار می دهند.

جمهوری اسلامی ایران در مسیر چشم انداز 1404 و در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه مزیت های غیرقابل مقایسه ای را دارا است. قرار گرفتن در کانون ارتباطی سه قاره و مرکز تولید انرژی جهان، تسلط بر تنگه هرمز به عنوان شاهراه ترانزیت محصولات انرژی، بهره مندی از بزرگترین منابع نفتی و گازی، غنای سرزمینی از منابع طبیعی در کنار گستردگی قلمرو و جمعیت فراوان سخت افزارهایی کم نظیر را به ایران عرضه داشته است.

بر بستر تمدن ساز فلات ایران، عناصر تاریخی و فرهنگی بسیاری را می توان برای تکمیل وجوه قدرت سازی سخت افزارهای یادشده یافت. علاوه بر اینکه در چهار دهه گذشته جمهوری اسلامی ایران در عرصه گفتمان سازی بر مثلث ترویج انقلابی گری، الگوی ایرانی- اسلامی مردمسالاری و شکل دهی به محور «مقاومت» در منطقه متکی بوده است.

ترکیب مولفه های سنتی سخت افزاری و نرم افزاری با عوامل نوین قدرت ساز و رهاشدن ظرفیت های یادشده در فضای تعامل جویی با نظام بین الملل سبب شده تا رقبای ایران با نگاهی نگران شاهد ترقی جمهوری اسلامی ایران در سلسله مراتب قدرت منطقه ای و بین المللی باشند؛ واقعیتی که برخی از این رقبا را به سوی سازش ناپذیری و تقابل حداکثری سوق داده است.

نکته قابل تامل اما درون زایی فرایند قدرت سازی است. تنها در عرصه نظامی با مقایسه هزینه های دفاعی ایران و چند کشور منطقه می توان به روشنی ابعاد این درون زایی را دریافت.

بر اساس اعلام «موسسه تحقیقات صلح استکهلم» (سیپری)، عربستان سعودی با 87 میلیارد دلار در سال 2015 در جمع سه کشور نخست رده بندی کشورهای دارای بیشترین مخارج نظامی در جهان قرار گرفته و هزینه های نظامی ایران کسری از این میزانِ هنگفت و حتی پایین تر از امارات، ترکیه، رژیم صهیونیستی و عراق بوده است. با این حال، تامین بخش عمده لجستیک و مایحتاج نظامی در داخل و بی نیازی از خریدهای هنگفت تسلیحاتی، بهره مندی از نیروی انسانی آموزش دیده و باانگیزه، دارا بودن تجربه نبرد کلاسیک و غیرمنظم در سالیان جنگ و مقابله با گروه های تروریستی، دستیابی به فناوری های پیشرفته بومی در عرصه دفاعی و ... موجب شده تا جمهوری اسلامی ایران در برآورد قدرت نظامی از بسیاری از رقبای پرهزینه خود پیشی گیرد.

اواخر خردادماه امسال بود که موشک های میانبرد ایران مواضع تروریست های داعش را در سوریه هدف قرار داد و در ادامه، پرتاب موفقیت آمیز موشک ماهواره بر سیمرغ در اوایل ماه گذشته بار دیگر توجه ها را به توان جمهوری اسلامی ایران در زمینه هوافضا و صنایع موشکی معطوف ساخت.

پیشرفت های علمی که در سال های گذشته پشتوانه افزایش توان دفاعی کشور قرار گرفته در حوزه های دیگر نیز شایان و نمایان بوده است. اوایل سال گذشته ایران در بین 25 کشور برتر تولیدکننده کمیت علم دنیا، حائز رتبه نخست رشد کمیت تولید علم شد.

همچنان که اشاره شد تحول در رویکرد خارجی تهران پس از انتخابات خردادماه 92 سبب شد بسیاری از ظرفیت های ارتقای منزلت کشور از زیر سایه سنگین سیاست های تنش زا و ایران هراسی رقبای منطقه ای و دشمنان بین المللی خارج شود و در عوض، دیپلماسی پویا و تلاش برای گسترش ارتباطات بین المللی چاشنی حرکتی پرشتاب به سمت راس قاعده قدرت در سطح جهانی قرار گیرد.

پیش نیاز تکمیل فرایند قدرت یابی و هژمونی منطقه ای ایران اما تحول در عرصه اقتصادی است و ضرورت دگرگونی وضعیت تولید، اشتغال، صادرات و در مجموع ثروت سازی در اقتصاد اینک بیش از هر زمان دیگری در کشور احساس می شود. در این راستا افزایش توان و سطح تاثیرگذاری ایران بر اقتصاد منطقه و جهان می تواند گامی مهم به سوی اهداف چشم انداز بیست ساله یا به عبارتی پله نهایی صعود به مرتبه هژمونی منطقه ای قرار گیرد.