تجلی غدیر خم در آیینه شعر و ادب فارسی

واقعه غدیر خم اتفاقی بزرگ و مبارک است که برای همیشه درسینه تاریخ ثبت و ضبط شده است. این رخداد عظیم در طول تاریخ، هم از جنبه روحانی و معنوی و هم در زندگی سیاسی و اجتماعی افراد همیشه مؤثر و سرنوشت ساز بوده است.

در واقع رویداد جاودانه غدیر حماسه‌ای سترگ است که در تاریخ اسلام از همه رویدادها و اتفاقات مشهورتر و مهم‌تر است،و این خود مهم‌ترین انگیزه است برای شاعرانی که دل در گرو مهر علی (ع) دارند تا شعر خود را به نام مبارک مولا و این رخداد عظیم زینت بخشند و دواوین خود را با ذکر و یاد مولای پارسایان از گزند فراموشی حفظ کنند.

واقعه غدیر خم تنها رخدادی است که از همان لحظه شکل گیری آن، قطعه شعری سروده شد و این شعر به عنوان سندی دائمی تا امروز  برجای مانده است. تاریخ زایش شعر غدیر و اولین شعر سروده شده درباره این حماسه بزرگ به شعری از ((حسان بن ثابت)) بر می‌گردد که خود شاهد و حاضر در روز غدیر خم بوده است، و بلافاصله بعد از قرائت خطبه پیامبر اکرم (ص) سروده خود را در رابطه با این روز، با کسب اجازه از حضور پیامبر اکرم (ص) در میان مردم سرود و اینگونه بود که اولین شعر تاریخ غدیر خم در آن روز سروده شد.

با این وجود ذکر واقعه غدیر خم تنها به شعرای عرب زبان منحصر نشد و دیگر شعرا نیز اشعاری در رابطه با واقعه غدیر به زبان های فارسی، ترکی و اردو و... سروده‌اند. در این میان تقریبا شعرای پارسی گوی از آغاز پیدایش شعر فارسی تا دوره شکل گیری شعر معاصر با مدح مولا علی (ع)  و روز مبارک غدیر خم دیوان ها و دفتر های خود را مزین ساخته‌اند و قطع به یقین می توان گفت که گوی سبقت را از دیگر شعرا ربوده اند.

هرچند که بسیاری از این آثار و اشعار در زیر و بم حوادث روزگار از بین رفته است و اکنون در دسترس ما نیستند اما باز هم به سختی می توان دیوانی را یافت که از ذکر و یاد حضرت علی (ع) و واقعه غدیر خم خالی باشد.

ذکر آثار چند شاعر برجسته ایرانی در مدح و منقبت مولای غدیر خم دلیلی است محکم بر اثبات این موضوع.

حکیم ابوالقاسم فردوسی (م 411ق) که در اشعار خود از  حضرت علی (ع)  با عنوان (وصی) یاد می‌کند:

گواهی دهم کاین سخن را زاوست

تو گویی دو گوشم به آواز اوست

اگر چشم داری به دیگر سرای

به نزد نبی و وصی گیر جای

منم بنده اهل بیت نبی

ستاینده خاک پاک وصی

خود آن روز نامم به گیتی مباد

که من نام حیدر نیارم به یاد

پس از فردوسی یکی دیگر از شعرای برجسته شعر و زبان پارسی جلاالدین محمد مولوی (م670ق) است. که او نیز در اشعار خود از واژه (وصی) در ذکر حضرت علی (ع) استفاده می کند.

تا صورت پیوند جهان بود علی بود

تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بودعلی بود

سلطان سخا و کرم و جود علی بود

آن شیر دلاور که ز بهر طمع نفس

در خوان جهان پنجه نیالود علی بود

آن کاشف قر آن که خدا درهمه قرآن

کردش صفت عصمت و بستود علی بود

در ادامه به ذکر ابیات دیگر از مولانا در دفتر ششم مثنوی می پردازیم که به تفسیر حدیث من کنت مولا فهذا علی مولا می پردازد.

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود وآن علی مولا نهاد

گفت هر کس را منم مولاو دوست

ابن عم من علی مولای اوست

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی (م 690ق) نیز در اشعار خود در ذکر حضرت علی (ع) هم به واژه (ولی) و هم به واقعه غدیر خم اشاره می کند.

جوانمرد اگر راست خواهی ولی است

کرم   پیشه، شاه   مردان  علی است

همچنین :

آن روز ی که وحی آمد نبی را

که از پالان اشتر ساخت منبر

که بعد از مصطفی در کل عالم

نبد فاضلتر و بهتر  ز حیدر

پس از احمد امام حق علی دان

که بود او نفس معصوم مطهر

بعد از شیخ اجل سعدی شیرازی نوبت به حافظ شیرازی (م 792ق) می رسد.

لسان الغیب نیز در اشعار خود در وصف مولا علی (ع) با توجه به احادیث معتبر حضرت علی (ع) را با القابی چون (امام انس و جن) (قسام بهشت و دوزخ) (ساقی کوثر) (ولی عهد رسول (ص)

(شیرخدا) (سرچشمه فیض حق) (کننده در خیبر) می ستاید.

در یک رباعی اینگونه می سراید که :

قسام بهشت و دوزخ آن عقده گشای

ما را نگذارد که در آییم ز پای

و نیز

... نوشته بر در فردوس کاتبان قضا

نبی رسول و ولی عهد حیدر کرار

امام جنی و انسی علی بود که علی

زکل خلق فزونست از صفار و کبار

علی امام و علی ایمن و علی ایمان

علی امین و علی سرور و علی سردار

با سیری در دیگر دواوین شعر و ادب پارسی برای ما روشن می شود که غیر از چهار شاعر شاخص و بزرگ زبان و ادب فارسی که مختصری از اشعار آنها در وصف واقعه غدیر ذکر شد شعرای دیگری نیز به ترتیب زمانی چون کسایی مروزی، دقیقی طوسی، منوچهری دامغانی، ناصر خسرو قبادیانی، ابوالمفاخر رازی، سوزنی سمرقندی، سنایی غزنوی، فرید الدین عطار نیشابوری، ابن یمین فریومدی، مولانا لطف الله نیشابوری، ابن حسام خوسفی، بابا فغانی، مولانا نظام استر آبادی، فیاض لاهیجی، نظیری نیشابوری، وصال شیرازی،  وامق یزدی،ادیب الممالک فراهانی، صغیر اصفهانی، ملک الشعرای بهار،  سید محمد حسین شهریار و بسیاری از شعرای دیگر غدیریه‌های فراوانی سروده اند که ذکر نامشان به دلیل کثرت آنها در این مطلب نمی‌گنجد.

به قلم حامد وفاپور، دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی در مقطع دکتری