واکاوی دلایل بی‌توجهی به مدارس دولتی/اقداماتی که نشاط را به مدارس نیاورد
نبود یا کمبود نشاط در مدارس حکایت از غلبه بیماری‌های مزمن درپیکره آموزش و پرورش است، برخی اقدامات مانند تعطیلات زمستانی، تعطیلی پنجشنبه و حذف پیک نوروزی فقط در کوتاه مدت می‌تواند باعث ایجاد نشاط در دانش‌آموزان شود.
انتظار خانواده‌ها ازمدارس، نقش هدایت‌گری مدرسه در کنار تلاش فرزندشان برای حرکت در مسیر فردایی بهتر است اما مدتی است مدارس برای تحقق این هدف آماده نیستند و خود درگیر مشکلاتی شده‌اند که همراهی با دانش‌آموز برای رسیدن به آینده‌ای بهتر را دور از ذهن ساخته است.
از قدیم‌الایام به یاد داریم که خانواده‌ها مدرسه را مسیری برای دستیابی به آینده روشن می‌دانند و وقتی فرزند کلاس اولی خود را برای نخستین‌بار راهی مدرسه کرده و به دست معلم و مدرسه می‌سپارند این آرزو را دارند، مدرسه دروازه‌ای برای پیشرفت فرزندشان باشد.
البته سال‌هاست این کارکرد مدارس دچار آسیب شده است، با توجه به طبقاتی شدن آموزش، قطعا آموزشهای باکیفیت‌تر با پرداخت پول‌های بیشتر و در مدارس نام‌ونشان‌دارتر محقق میشود و فرزندان طبقه متوسط و ضعیف جامعه هم با توجه به مشکلات مدارس دولتی از آموزشهای کیفی جامی‌مانند.هرچند که مدرسه باید کارکردهای مختلفی داشته باشد که جنبه علمی یکی از پررنگترین آنهاست اما مدارس دولتی در تحقق همین هدف علمی هم با مشکلاتی مواجه هستند و صد البته که کارکردهای تربیتی و مهارتی هم مدت‌هاست در مدارس فراموش شده‌اند.
در مدت اخیر هم مسئولان آموزش‌وپرورش از ضرورت بازگشت نشاط به مدارس خبر می‌دهند و تا به امروز تعابیر مختلفی را از وزیر آموزش‌وپرورش در این رابطه شنیده‌ایم از جمله اینکه مدارس ما همچون زندان هستند یا روشهای آموزشی مدارس مربوط به 70 سال قبل است.
حجت الله بنیادی، پژوهشگر آموزشی در بحث نشاط در مدارس یادداشتی را نوشته است؛ او در این یادداشت اشاره کرده: نگاهی گذرا به گذشته آموزش‌وپرورش نشان می‌دهد بیشتر افرادی که به آموزش‌وپرورش آمده‌اند، حرفهای ثابتی را تکرار کرده‌اند؛ گفته‌اند که ما باید به دانش‌آموز و مدرسه بپردازیم، نشاط و تحول باید در دانش‌آموز و مدرسه ایجاد کنیم، مهارت آموزی و سبک زندگی (ایرانی- اسلامی) را باید در دانش‌آموزان تقویت کنیم. اما باید پرسید که چرا این کارها انجام نشده است و چه مانعی در مسیر تحول هست که موفق به این کارها نشده‌ایم؟
مشروح این یادداشت بدین شرح است:
شادی و با نشاط بودن، نوعی احساس امنیت و رضایت است، احساس اینکه زندگی به طور کلی به خوبی می‌گذرد. نشاط، به تجربه مکرر حالت و عواطف مثبت و احساس رضایت کلی نسبت به زندگی اشاره دارد. در پرتو شادی است که انسان می‌تواند خویش را بسازد و خود را برای آینده و حضور موفق در محیط زندگی و اجتماع آماده کند. شادی و نشاط ماده اولیه تغییر جامعه و تحول و تکامل درونی انسان‌ها است. در محیط شاد، ذهن پویا، زبان گویا و استعداد شکوفا میشود. در مدرسه بانشاط و سرزنده، آموزش بهتر، پرورش موفقتر، یادگیری و یاددهی اثربخش‌تر، خلاقیت و نوآوری بیشتر و پیشرفت و همدلی مستمرخواهد بود.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به عنوان چارچوب کلان نظام تعلیم و تربیت در مفاد مختلف خود به ایجاد شور و نشاط و ایجاد محیط و فضایی شاداب و با نشاط در مدارس تأکید فروان دارد. یکی از تکالیفی که در سند تحول بنیادین و مبنای نظری به صراحت بیان شده است، «زمینه سازی برای ایجاد نشاط وشادابی در متربیان وتقویت سلامت آنان با لحاظ نمودن عناصر هنری در فضاهای تربیتی» و « حفظ زیبایی و نشاط انگیزی فضا و انطباق آن با رویکردهای ساحت‌‌های تربیتی» است.
دغدغه وزیر آموزش‌و پرورش در خصوص شاداب سازی و ایجاد روحیه و فضای نشاط در مدارس که مبتنی بر سند تحول بنیادین است نقطه قوت ارزشمندی در دیدگاه‌های او است. همزمان با این تأکیدات، دیدن خبری با عنوان «ساخت سرود ویژه دختران به عنوان یکی از راهکارهای ایجاد نشاط در مدارس» از طرف مدیر کل امور زنان وزارت آموزش و پرورش جالب توجه و درخور تأمل به نظر می‌رسد. پیشنهاد چنین راهکارهایی برای ایجاد نشاط در موقعیت و شرایط کنونی مدارس کشور جای تعجب دارد. در این یادداشت سعی شده رویدادها و الزاماتی که منجر به ایجاد شادابی و نشاط پایدار در مدارس می شوند مورد بررسی قرار گیرند.
نبود نشاط در مدارس حکایت از بیماری‌های مزمن آموزش و پرورش است
ایجاد نشاط، شادابی و جذابیت در مدرسه موضوعی عمیق و زیربنایی و نشانگر صحت و سلامت نظام آموزش‌و پرورش است. همانگونه که لازمه و شرط اصلی برای نشاط جسمی و روحی یک فرد سلامت و کارکرد متعادل همه قوای اوست، نشاط در آموزش‌و پرورش و مدرسه نیز نیازمند کارکرد درست و متعادل حوزه‌های مختلف آموزش‌و پرورش است. نبود یا کمبود نشاط در مدارس حکایت از غلبه بیماری‌های مزمن درپیکره آموزش و پرورش است. ضعف یا نبود برنامه‌های راهبردی و عملیاتی، دوری از عدالت، کمبود شفافیت، شجاعت و صراحت و تزریق پیوسته و شدید سم مهلک جناح بازی و باندبازی سیاسی و قومی سبب شده حال آموزش و پرورش کشور خوب نباشد.
سلامت این دستگاه مهم کشور و ایجاد نشاط در مدارس با رفع عوامل مخل سلامت امکان پذیرخواهد بود و نگرش‌ها و اقدامات سطحی همچون سرود ویژه دختران تأثیر پایدار و قابل توجهی در کارکرد درست مدرسه و ایجاد نشاط پایدار ندارند. همانگونه که یک بیمار نیز ممکن است با یک مسکن چند صباحی را احساس نشاط کند، کارهای نمادین و پر سر و صدا همچون «سرود ویژه دختران» در ایجاد محیطی با نشاط و شاداب در مدارس چندان اثرگذار نیستند. مسائل و مشکلات آموزش‌و پرورش و بازگشت سلامت و نشاط به آن نیازمند برنامه‌محوری و کارهای بلند مدت و راهبردی است.
مدرسه به عنوان یک جامعه پویا، یادگیرنده و یاددهنده، نیاز دارد که عناصر شادی‌آفرین و روحیه نشاط در همه اجزاء و فرایندهای آن استمرار داشته باشد چنین محیطی زمینه شکوفایی استعداد و یادگیری هوشمندانه دانش‌آموزان را فراهم می‌آورد.
از منظری دیگر مدرسه به عنوان مقیاس کوچکی از جامعه، نه تنها خود باید از محیط و روحیه‌ای شاداب برخورد باشد بلکه به عنوان کانون تغییر و تحول مدرسه باید کانون گسترش روحیه شادی و نشاط در جامعه باشد.
چهار مولفه کلیدی نشاط در مدرسه
«معلمان و کارکنان شایسته و با انگیزه»، «فضای فیزیکی متناسب» و «برنامه‌ها و محتوای آموزشی متناسب»، «توجه به تغذیه و سلامت دانش‌آموزان» مهمترین الزامات ایجاد یک محیط آموزشی و پرورشی مناسب و با نشاط پایدار برای دانش‌آموزان است. بدیهی است که برای دستیابی به نشاط پایدار در مدرسه فراهم آوردن امکانات و تهمید مقدمات برای فعالیت و متناسب‌سازی این چهار محور بسیار مهم است.
از آن جا که شادى بزرگ‌ترها و بخصوص والدین و معلمان عامل مؤثر در شادى و نشاط کودکان است و اولیا و مربیان غمگین نمى‌توانند فرزندان و دانش‌آموزانى شاد تربیت کنند، از این رو ایجاد نگرش درست و ایجاد شرایط مناسب در جامعه براى دستیابى همه مردم به شادى، عامل مهمی در شادی دانش‌آموزان است. در محیط مدرسه معلمان به عنوان اثرگذارترین افراد در آموزش و پرورش دانش‌آموزان، نقش محوری و بسیار مهمی در ایجاد روحیه نشاط و شادابی در کلاس درس و سایر اوقات دانش‌آموزان دارند. برای این که معلم بتواند با انگیزه و علاقه‌مندی نقش الگویی و شادی‌آفرین خود را مدرسه به خوبی ایفا کند نیازمند مجموعه‌ای از مهارت‌ها و امکانات است. برای داشتن معلمانی با نشاط، شایسته و با انگیزه نیاز است موارد ذیل مورد توجه قرار گیرد.
معلمان بانشاط و انگیزه با این مولفه‌ها
1.عدالت، صداقت و انصاف در همه امور و بخصوص پرداخت حقوق و مزایا.
2.کفایت حقوق و مزایا برای تأمین زندگی متناسب با شأن و منزلت معلمی و بر مبنای شایستگی، عملکرد و اثربخشی معلم در آموزش‌وپرورش دانش‌آموزان.
3.فراهم بودن شرایط مهارت آموزی، ارتقاء دانش و توانمندسازی معلمان برای مواجهه و اقناع ذهن کنجکاو و پرسشگر دانش‌آموزان.
4.حاکمیت روابط انسانی سالم، مبتنی بر ارزش‌های اسلامی در مدرسه و دوری از فضای مسموم جناح بازی و سیاسی بازی.
5. سهیم کردن و مشارکت معلمان در طراحی برنامه‌ها و محتوای آموزشی و توجه به شأن و منزلت حرفهای آنان در تصمیم‌‌گیری‌‌ها.
6. مهیا بودن و عادلانه بودن فرصت‌های رشد و ارتقاء بر مبنای توانمندی و شایستگی
این عوامل در مجموع موجب ایجاد حس خوب ارزشمند بودن، مفید و مؤثر بودن و نشاط و شادابی در معلمان خواهد شد. در میان این عوامل عدالت محوری و صداقت مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد روحیه نشاط در معلمان، مدرسه و جامعه است.
ویژگی‌هایی که مدارس برای نشاط دانش‌آموزان باید داشته باشند
محیط فیزیکی یکی دیگر از عوامل مؤثر بر شادابی دانش آموزان است. محیط مدرسه برای ایجاد نشاط باید از نظر ایمنی و استحکام، طراحی و تناسب، نور، گرمایش، سرمایش، موقعیت جغرافیایی، اندازه و ابعاد فضاهای مختلف، رنگ آمیزی، میز و نیکمت، سرویس‌های بهداشت و... دارای حداقل‌های لازم متناسب با دوره و جنسیت دانش‌آموزان باشد. در مدارس دخترانه طراحی مدرسه برای ایجاد محیطی که دانش‌آموزان با آزادی و راحتی بیشتر به فعالیت‌های آموزشی و ورزشی بپردازند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. امکانات تفریحی، ورزشی، کتابخانه، فضای سبز همگی در ایجاد محیط با نشاط و ایجاد شرایط مناسب برای حضور با با انگیزه دانش‌آموزان بسیار مؤثر هستند. تغذیه مناسب، سلامت جسمی و روانی دانش‌آموزان از دیگر عوامل مهم مؤثر بر شادابی دانش‌آموزان است. علاوه بر این سه مورد، برنامه‌های آموزشی مدرسه و محتوی آموزشی و کتب درسی از دیگر عوامل مهم در ایجاد نشاط در مدرسه هستند . در این زمینه به نظر می رسد ضرورت دارد مدارس از ویژگی‌های زیر برخوردار باشند.
1. متناسب‌سازی ساعت شروع مدرسه و ساعات کلاسی و تقویم آموزشی بر مبنای اقتضائات جغرافیایی و منطقه‌ای.
2. تغذیه مناسب در مدرسه و خانه ( با مشارکت دولت، مردم و اولیاء دانش آموزان).
3. ایجاد نگرش درست نسبت به مفهوم نشاط و شادی.
4. روابط انسانی سالم و دوستانه در محیط مدرسه.
5. محتوای مناسب آموزشی برای فعالیت‌های مختلف جذاب و با نشاط.
6. ارائه پاسخ‌های قانع کننده برای سوالات دانش‌آموزان متناسب با دوره سنی آنان (در مدرسه و خانه).
7.مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های مختلف مدرسه و دوری از برنامه‌های کلیشه‌ای، تکراری و کم اثر.
8. پوشش مناسب دانش‌آموزان(استفاده از رنگ‌ها و الگوهای شاد و متنوع متناسب با سن و اقتضائات منطقه‌ای و محلی).
9. برقراری توازن در برگزاری مراسم ملی و مذهبی و برگزاری مراسم و برنامه‌های متنوع با مشارکت دانش‌آموزان.
10. تغییرات اساسی و به روزآوری روشهای آموزشی و پرورشی متناسب با الگوهای موفق.
11. یادگیری در قالب کارهای تعریف شده از جمله بازی، فعالیت، کاردستی و کارهای گروهی.
12. آموزشهای مهارت محور با نقش فعال برای دانش‌آموز (بخصوص در دوره ابتدایی).
13. تناسب محتوی آموزشی با نیازها، ضرورت‌ها و اقتضائات زندگی افراد.
14. برنامه‌های متنوع و جذاب برای اوقات فراغت.
15. هدایت تحصیلی نظام مند و اثربخش بر مبنای راهکارها و اهداف سند تحول و تفکیک مدارس دوره اول و دوره دوم ابتدایی
حرفهای تکراری بسیار شنیده‌ایم
نگاهی گذرا به گذشته آموزش‌وپرورش نشان می‌دهد بیشتر افرادی که به آموزش‌وپرورش آمده‌اند، حرفهای ثابتی را تکرار کرده‌اند؛ گفته‌اند که ما باید به دانش‌آموز و مدرسه بپردازیم، نشاط و تحول باید در دانش‌آموز و مدرسه ایجاد کنیم، مهارت آموزی و سبک زندگی (ایرانی- اسلامی) را باید در دانش‌آموزان تقویت کنیم. اما باید پرسید که چرا این کارها انجام نشده است و چه مانعی در مسیر تحول هست که موفق به این کارها نشده‌ایم؟
پاسخی که برای این سوال می‌توان یافت، غلبه نگرشی است که حاصل آن اقدام به کارهایی کم اثر، زود بازده و پربازتاب همچون ساخت «سرود ویژه دختران» است. این سخن به این معنا نیست که چنین سرودی در ایجاد نشاط در مدارس بی‌تأثیر است، ارائه راهکارهای این چنینی که از نظر تأثیرگذاری و اولویت‌بندی در مراتب آخر قرار می‌‌گیرند نشان از برنامه‌محور نبودن و نگاه سطحی برخی مدیران به مسائل اصلی و کلان آموزش‌و پرورش است.
اقداماتی که نشاط را به مدارس نیاورد
برای ایجاد نشاط در مدرسه که به نوعی نشانگر روبه راه بودن امور و درست کارکردن مدرسه و آموزش‌و پرورش است نیاز است شورای عالی آموزش وپرورش در قالب یک برنامه بلندمدت و چند برنامه میان‌مدت، راهبردهای مرتبط به هر یک از بخش‌ها و معاونت‌ها را طراحی و ابلاغ کند و آن بخش‌ها بر مبنای راهبردها و چارچوب‌های مصوب نسبت به طراحی و اجرای برنامه‌های عملیاتی خود اقدام کنند. انجام اقدامات سلبی و بدون معین بودن اولویت و تقدم آن از تعطیلی پنجشنبه تا تعطیلات زمستانی و حذف آزمون تیزهوشان اقداماتی است که نتوانسته و نمی‌تواند نشاط پایدار و پویایی و سرزندگی را در مدارس ایجاد کند.
سند تحول بنیادین که سابقه تدوین آن به حدود 30 سال قبل بازمی‌گردد مهمترین چارچوب برای نیل به یک نظام آموزشی مطلوب و مناسب در کشور است، لذا برای پرهیز از این تصمیمات سلیقه‌ای و نامنطبق بر سند تحول نیاز است شورای عالی آموزش‌وپرورش با استفاده از مشارکت همه صاحبنظران و متخصصان نسبت به تدوین و تصویب برنامه‌های راهبردی برای دستیابی به یک نظام آموزشی سالم، اثربخش و پرنشاط اقدام کند.
اقداماتی که نشاط زودگذر را ایجاد می‌کند
تعطیلات زمستانی، تعطیلی پنجشنبه، تعطیلات آلودگی هوا، تعطیلات برفی، حذف پیک‌نوروزی همگی در کوتاه مدت موجبات خوشحالی دانش‌آموز را فراهم می‌آورند. این نشاط زودگذار بعد از مدت کوتاهی ازبین خواهد رفت و کاستی برنامه‌ها و ضرورت‌های مهمی که باعث دوری مدارس از نشاط شده‌اند نمایان‌تر خواهندشد.
هدایت تحصیلی درست و مبنایی یکی از عوامل مهم ایجاد نشاط، سرزندگی و انگیزه ادامه تحصیل در دانش‌آموزان میشود. پرهیز از آزمون‌های نمره‌ای و کمی و استفاده از توصیف و تشریح برای شناسایی استعداد، علاقه‌مندی و ذوق و اشتیاق دانش‌آموزان در دوره ابتدایی یکی از راهکارهای علمی و دقیق برای شناسایی و هدایت تحصیلی درست دانش‌آموزان است که با وجود تأکیدات سند تحول متأسفانه سالیان طولانی است مورد کم توجهی بوده. در عین اهمیت و ضرورت حذف آزمون‌های کمی در مدارس ابتدایی، حذف آنها بدون ایجاد ساز و کار لازم برای پیاده‌سازی روشهای ارزیابی توصیفی از دانش‌آموزان و نگرش کوتاه‌مدت به عنوان راهکار ایجاد نشاط در دوره ابتدایی، فاصله گرفتن نظام آموزش‌و پرورش از اهداف سند تحول است.
مسئله کنکور که برخی آنرا به عنوان یکی از دلایل کاهش نشاط در مدارس و مانع اجرای سند تحول اعلام می‌کنند ریشه در تدوین نشدن نظام جامع استعداد یابی و هدایت تحصیلی است. این نظام که در سند تحول مورد تأکید قرار گرفته و هنوز بعد از 7 سال خبری از دیده نمی‌شود، بهترین راهکار برای هدایت تحصیلی متناسب با استعداد دانش‌آموزان و نیازهای حال و آینده کشور و بازگرداندن نشاط به مدارس است. با تصویب چنین نظامی هر دانش‌آموز و اولیاء و معلمان او، ظرفیت و استعدادهای خود را می‌شناسد و بر مبنای نیاز و اقتضائات جامعه نسبت به انتخاب مسیر تحصیلی خود اقدام می‌کند.
برای ورود به کانال تلگرام فرتاک نیوز کلیک کنید.
