راه درمان کینه و بدخواهی از زبان مولای متقیان

امام علی (ع) فرمودند: اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَیرِکَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ. کینه و بدخواهى دیگران را از سینه خود درو کن تا بدخواهى به تو از سینه دیگران ریشه کن شود.

شرح و تفسیر حکمت 178 نهج البلاغه

امام علی (ع) در این کلام نورانى راه پاک کردن سینه‌هاى مردم را از نیات سوء درباره یکدیگر، نشان مى‌دهد و مى‌فرماید: «کینه و بدخواهى دیگران را از سینه خود درو کن تا بدخواهى به تو از سینه دیگران ریشه کن شود». (اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَیرِکَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ).

بسیار مى شود که افراد به دلیل سوء‌ظن یا حسادت یا اصطکاک منافع، نیات سوئى درباره انسان در دل مى پرورانند، چگونه مى توان آنها را از میان برداشت؟ امام مى فرماید: از خود شروع کن، ابتدا به قلب خویش مراجعه کن. ببین آیا نیت سوئى درباره دیگران دارى یا نه؟ اگر دارى آن را از سینه‌ات پاک کن. چیزى نمى‌گذرد که خواهى دید سینه دیگران نیز از نیات سوء درباره تو پاک شده است.

این مطلب دو دلیل دارد: نخست این که هرگاه انسان نیات بدى درباره دیگران داشته باشد، خواه ناخواه در چهره یا سخنان و افعالش نمایان مى شود و همین امر سبب مى گردد دیگران در برابر او موضعى مشابه بگیرند. اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال کسى را از هرگونه بدخواهى پاک دیدند و آثار محبت و خیرخواهى در رفتار و گفتارشان نمایان گشت، آنها نیز موضع مشابهى خواهند گرفت. بنابراین براى زدودن کینه‌ از سینه‌ها و بدخواهى‌ها و نیات سوء دیگران باید از خود شروع کرد و این یکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى، نباید انتظارى از دیگران داشته باشى.

دیگر اینکه رابطه مرموز خاصى در میان دل‌ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» یک واقعیت است. گویى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گویند و رابطه برقرار مى‌سازند. هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى به دیگران گردد، این پیام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى کنند. این گفتار حکیمانه در واقع چهره دیگرى از گفتار پیش از آن است و هر کدام براى زدودن آثار سوء از نیات و رفتار و گفتار دیگران تأثیر خاص خود را دارند. به همین دلیل در روایتى که از طرطوشى در کتاب سراج الملوک نقل کردیم هر دو با هم آمده است. شایان توجه این که واژه «شر» مفهوم وسیعى دارد که هر نیت سوء و کینه و عداوتى را فرا مى گیرد.

در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید تفسیر دیگرى نیز براى این کلام حکمت آمیز ذکر شده است و آن این که منظور امام علی (ع) این است که مردم را به کار نیکى موعظه نکن و از کار بدى نهى منما، مگر این که قبلاً خودت آن کار نیک را انجام داده باشى و آن منکر را ترک کرده باشى، زیرا اندرز دهنده ناپاک سخنانش در دل ها اثر نمى کند.

البته این سخن یک واقعیت است؛ اما موافق منظور امام (ع) از گفتار حکیمانه بالا نیست؛ زیرا تعبیر به «صدر» در دو جاى این کلام حکمت آمیز نشان مى‌دهد که منظور، نیات سوء و کینه هاى درونى است نه افعال بیرونى. این معنى نه تنها در رابطه انسان‌ها با یکدیگر، بلکه از یک نظر در رابطه انسان با خدا نیز صادق است. چنان که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى‌خوانیم: «مَنْ أرادَ أنْ یَعْرِفَ کَیْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْیَعْرِفْ کَیْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ یُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما یُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ; هر کس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد، به منزلت خداوند نزد خود بنگرد، زیرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد که بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است».

در حدیث جالبى از امام صادق (ع) مى‌خوانیم که مردى خدمت آن حضرت عرض کرد: شخصى به من مى گوید من تو را دوست دارم چگونه بدانم که او راست مى گوید و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَکَ فَإنْ کُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ یَوَدُّکَ; قلب خود را بیازماى اگر تو او را دوست مى‌دارى، او هم تو را دوست مى دارد» (قلوب با یکدیگر راه دارند).

این سخن را با حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا (ع) درباره امام و پیروانش پایان مى‌دهیم. یکى از یاران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدایت شوم مى‌خواهم بدانم من نزد تو چگونه‌ام؟ امام (ع) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ; نگاه کن ببین من در نزد تو چگونه ام.