روش‌های مدرن رهایی از سیلاب در شهرها

حوضه‌های شهری همان حوضه آبریز طبیعی هستند که به‌مرور زمان پوشش طبیعی خود را ازدست‌داده و به سطوح نفوذناپذیر شهری تبدیل شده‌اند. با توجه به ساخت‌وساز روزافزون در شهرها و ایجاد کلان‌شهرها، سطوح نفوذناپذیر حوضه‌ها در حال گسترش بوده و شرایط هیدرولوژیکی آن‌ها در حال تغییر است. تأثیر چنین تغییراتی را در تغییر آبنمودهای سیلاب‌ها می‌توان مشاهده کرد. در گذشته رویکردهای مدیریت سیلاب‌های شهری، بر اساس جمع‌آوری، انتقال و دفع سیلاب‌ها بوده است، درحالی‌که رویکردهای مدرن در مدیریت سیلاب‌های شهری، بر به‌کارگیری روش‌هایی که حداکثر تطابق را با فرآیندهای چرخه طبیعی آب سطحی داشته باشد، تأکید دارد.

آن‌گونه که متخصصان می‌گویند، هدف از رویکردهای مدرن در مدیریت سیلاب‌های شهری، کنترل و کاهش سیلاب و انتقال آلودگی ناشی از آن است. این روش‌ها که در آن‌ها تأکید اصلی بر حداکثر تطابق با فرآیندهای چرخه طبیعی آب سطحی است را اصطلاحاً روش‌های «توسعه کم‌اثر» می‌گویند. در واقع در دیدگاه سنتی مدیریت سیلاب، مطالعات به قسمتی از حوضه مورد نظر محدود می‌شود، درحالی‌که در روش‌های نوین مدیریت سیلاب، محدوده مطالعات و عملیات اجرایی بخش گسترده‌تری از حوضه را در برمی‌گیرد.

این موضوع توسط محققانی از دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد مورد توجه قرار گرفته تا در خصوص آن، یک تحقیق مروری را انجام دهند. در این تحقیق، رویکردهای نوین مرتبط با مدیریت سیلاب شهری مورد توجه و بررسی واقع شده‌اند.

طبق نتایج این مطالعه، کاربردهای اختصاصی روش توسعه کم‌اثر و تکنیک‌های بکار گرفته شده در مدیریت سیلاب‌های شهری را می‌توان به چهار دسته کلی تقسیم کرد که عبارت‌اند از: ۱) تکنیک‌های مدیریت رواناب برای مناظر و فضای سبز که در آن‌ها انتخاب گیاه، انطباق گیاه با محیط، آبیاری و شیوه‌های فرهنگی و مدیریتی یکپارچه‌سازی می‌شود. ۲) تکنیک‌های مدیریت رواناب برای ساختمان‌ها به‌عنوان روش‌هایی که در ساختمان‌ها، مناطق مسکونی و تجاری بیشترین کاربرد را دارند. ۳) تکنیک‌های مدیریت رواناب برای خیابان‌ها و کوچه‌ها که هدف از آن‌ها، به حداقل رساندن سطوح نفوذناپذیر و کنترل میزان رواناب، آلودگی و کنترل رسوب در معابر شهری و سطح شهر است و بالاخره ۴) تکنیک‌های مدیریت رواناب برای طراحی ساختگاه‌ها. چراکه اجرای هر پروژه در یک سایت یا ساختگاه، همواره همراه با تغییرات در چرخه هیدرولوژیکی همراه است.

در این رابطه، کاظم اسماعیلی، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد و همکارش می‌گویند: «توسعه روزافزون شهرها و افزایش سطوح نفوذناپذیر، ساختار طبیعی حوضه‌های آبریز را دچار تغییرات شدید کرده که منجر به کاهش پتانسیل ذخیره طبیعی آب نظیر نفوذ آب در خاک و ذخیره چالاب در حوضه و درنتیجه موجب افزایش رواناب در حوضه می‌شود».

آن‌ها می‌افزایند: «در روش‌های توسعه کم‌اثر جهت مدیریت سیلاب شهری، برای حفظ یا بازگرداندن شرایط هیدرولوژیکی طبیعی حوضه آبریز و بهبود شرایط زیست‌محیطی که در آن است، با استفاده از خصوصیات و عوارض طبیعی و مصنوعی واقع در سطح حوضه، اقداماتی در جهت کاهش حجم و دبی اوج رواناب، تصفیه یا کاهش آلودگی رواناب و همچنین افزایش نفوذ و تغذیه آب زیرزمینی انجام می‌شود. استفاده هر یک از راهکارهای مدیریتی ارائه‌شده در شهر با توجه به هدف و ویژگی‌های هر شهر متنوع بوده و درجه کارایی آن‌ها متفاوت است که می‌بایست با توجه به شرایط، بومی‌سازی شود».

بر این اساس، به اعتقاد پژوهشگران فوق روش «توسعه کم اثر» به‌عنوان یکی از راهبردهای مهم در مدیریت سیلاب شهری به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته هرروزه اهمیت بیشتری پیداکرده و رو به گسترش است.

در ایران نیز به دلیل رشد شهرنشینی و شکل‌گیری کلان‌شهرها، مسئله مدیریت سیلاب شهری هرروزه اهمیت بیشتری می‌یابد و ازآنجایی‌که تاکنون هزینه‌های زیادی برای مدیریت سیلاب شهری به روش سنتی با ایجاد انواع سازه‌ها، برای جمع‌آوری و دفع سیلاب صرف شده، لازم است به روش‌های مرتبط با تکنیک توسعه کم‌اثر توجه بیشتری شود.

بنابر اطلاعات به‌دست‌آمده از این پژوهش که در نشریه «آب و توسعه پایدار» وابسته به دانشگاه فردوسی مشهد منتشر شده‌اند، شناسایی دقیق اقلیم هر منطقه از کشور و ارزیابی تکنیک‌های ذکرشده و بومی‌سازی آن‌ها، قدرت ما را در مدیریت سیلاب‌ها و رواناب‌ها به شکل ویژه‌ای افزایش می‌دهد.