پارادوکس توسعه‌ای در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

مسعود تجریشی در نخستین نشست خبری سال 96 وضعیت دریاچه ارومیه را تشریح کرد و گفت: در منطقه خزر و ارومیه امسال نسبت به سال گذشته 37 درصد کاهش بارش داشتیم. همچنین بارش این منطقه نسبت به میانگین بارش بلندمدت 17 درصد کاهش یافته است.

بارش‌های منطقه ارومیه مثبت ارزیابی نمی‌شود

وی با بیان اینکه بارش‌های پاییز در منطقه ارومیه ضعیف بود افزود: بارش‌های فصل زمستان نرمال بود، برای بهار نیز بارندگی در حد طبیعی و نرمال پیش بینی شده است. در مجموع چون بارش فصل پاییز در این منطقه خوب نبود مجموع بارش‌ها تا کنون مثبت ارزیابی نمی‌شود.

مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه با تاکید بر اینکه نمی‌توانیم احیای دریاچه ارومیه را به بارش‌ها ربط دهیم اظهار کرد: دریاچه به علت بارش‌ها خشک نشده که از این طریق بتواند پر آب و احیا شود. در تمام دنیا به این موضوع می‌پردازند که چند درصد از منابع آبی هر منطقه را می‌توان مورد بهره برداری قرار داد.

تجریشی با بیان اینکه باید بپذیریم در منطقه خشکی واقع هستیم گفت: نباید از طبیعت بیش از ظرفیت آن بهره برداری کنیم. اخیرا مقاله‌ای در نشریه نیچر منتشر شده که بر اساس آن ایران یکی از چهار کشوری است که بیشترین بهره برداری از آب‌های زیرزمینی را دارد. 8 درصد کل آب زیرزمینی که در تمام دنیا برداشت می‌شود در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از ارتباط آب با مقوله‌های سیاست و امنیت کشور غفلت می‌شود

این عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه با تاکید بر اینکه شواهد نشان می‌دهد هنوز آب را در کشور جدی نگرفته‌ایم، گفت: در ایران به خطرات ناشی از مصرف بی رویه آب و کاهش آب‌های زیرزمینی تنها به عنوان یک خبر نگاه می‌شود و به واقعیت، پیچیدگی و پیوند آب با حوزه‌های مختلف از جمله اقتصاد، سیاست و امنیت به طور جدی توجه نمی‌شود.

وی با اشاره به اینکه دریاچه ارومیه آینه تمام نمای وضعیت مدیریت آب در ایران است تاکید کرد: تبعات این شکل مدیریتی را در حال حاضر در ارومیه به عنوان منطقه‌ای که میانگین بارش‌های آن بالای 300 میلی‌متر است، می‌بینیم. استفاده بی رویه از آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه عامل اصلی خشکی این دریاچه است.

تجریشی با بیان اینکه نوسانات اقلیمی حاکی از آن است که بارش‌ها و روان آب‌ها در سال‌های اخیر کاهش یافته است، افزود: در دو دهه اخیر افزایش دما نیز اتفاق افتاده است. بنابراین برای مدیریت این حوضه آبریز باید عملکرد مطلوبی داشته باشیم و باید بیش از هر چیز استفاده از منابع آبی مورد توجه قرار گیرد.

توسعه بی رویه کشاورزی متهم اصلی خشکی دریاچه ارومیه

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه متهم اصلی مصرف بی رویه آب و خشکی دریاچه ارومیه کشاورزی منطقه است گفت: دسترسی آسان به آب و عدم مدیریت صحیح آب در حوضه آبریز در منطقه ارومیه حاکم است. اگر بتوانیم در چگونگی مصرف آب بین کشاورزی و محیط زیست توازن منطقی برقرار کنیم؛ می‌توانیم حفظ دریاچه ارومیه را در کنار توسعه کشاورزی و رشد اقتصاد قوی در منطقه داشته باشیم.

ارزش افزوده منفی اقتصاد کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی سه دهه اخیر

وی با تاکید بر اینکه در زمینه مدیریت منابع آب از جمله مدیریت منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه با چالش چند وجهی مواجه هستیم، اظهار کرد: طی سه دهه اخیر ارزش افزوده‌ای که بر روی آب و از طریق اقتصاد کشاورزی در این منطقه ایجاد کرده‌ایم، ارزش افزوده مثبتی نبوده است. برای استفاده هر متر مکعب آب کمتر از 20 سنت ارزش اقتصادی تولید کرده‌ایم و درآمد کشاورزی طی سال‌های اخیر در منطقه ارومیه نزول یافته است.

تجریشی با بیان اینکه معیشت عمده آذربایجان غربی روی کشاورزی می‌چرخد افزود: آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد بین سال‌های 1388 تا 1392 درآمد کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه روند نزولی داشته است. این در حالیست که سطح کشت زیرآبی در این منطقه گسترش یافته است. دسترسی راحت به منابع آب از سوی کشاورزان باعث شده که آنها توسعه کشاورزی و استفاده بیشتر از آب داشته باشند، اما با این وجود افزایش درآمد نداشته‌اند. در حقیقت برای آبی که مصرف شده کارایی ایجاد نشده است.

درآمد کشاورزان آذربایجان‌های غربی و شرقی پایینتر از میانگین درآمد کشور است

این مقام مسئول در ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه بین سال‌های 88 تا 92 درآمد کشاورزان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی از میانگین درآمد کشور پایین‌تر آمده است، تاکید کرد: سیاست‌های اقتصادی ما در سال‌های اخیر بر مصرف آب بیشتر و توسعه کشاورزی تاکید داشته است. این در حالیست که این توسعه کشاورزی منجر به افزایش درآمد کشاورزان منطقه نشده است.

وی افزود: برای مثال در سال‌های اخیر در این منطقه توسعه گسترده باغات سیب صورت گرفته است. از آنجاکه برای گسترش باغ سیب زنجیره ارزش در این منطقه وجود ندارد، برای همین در آذربایجان غربی مشاهده می‌کنیم که محصوبلات سیب به صورت فله‌ای از بین می‌رود. این به این معناست که آب مصرف شده و کشاورز زحمت کشیده ولی چون زنجیره ارزش در این منطقه وجود ندارد، باعث شده رشد اقتصادی برای منطقه به دنبال نیاورد.

تجریشی با اشاره به اینکه سال گذشته طبق مصوبه قرار شد که چغندر قند از آذربایجان خارج نشود، اظهار کرد: پیش از این از آذربایجان برای انتقال چغندر قند به کارخانه‌های قند اصفهان و خراسان 1000 کیلومتر طی می‌شد و ارزش اقتصادی برای 300 هزار تن چغندر قند مازاد استان تنها 18 میلیون دلار بود در حالیکه تنها هزینه سوخت و استهلاک ماشین به 20 میلیون دلار می‌رسید. بنابراین با وجود مصرف آب برای تولید چغندر قند و زحمت کشاورزان تولید این محصول برای آذربایجان ارزش اقتصادی نداشت. برای همین است که هزینه تمام شده محصولات کشاورزی در ایران افزایش می‌یابد و در این شرایط است که مشاهده می‌کنیم قیمت محصولات صادراتی ما در مقایسه با ترکیه 50 درصد بیشتر است.

برگزاری اولین جلسه مشترک با مجموعه‌های بین‌المللی در ارتباط با دریاچه ارومیه

مدیردفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در ادامه با اشاره به اینکه در این راستا اقداماتی را آغاز کرده‌ایم، گفت: انتقال تجربه از مجموعه‌های بین‌المللی از جمله فعالیت‌های مهم ستاد احیای دریاچه ارومیه است، بدین ترتیب که سه هفته آینده اولین جلسه با مجموعه‌های بین‌المللی از جمله فائو، دانشگاه واخنینگن هلند و یاسا در دانشگاه ارومیه خواهیم داشت.

تجریشی با بیان اینکه در این جلسه دانشگاه‌های مختلف داخل کشور و مجموعه‌های مطالعاتی در حوزه دریاچه ارومیه حضور خواهند داشت، اظهار کرد: 5 محور در این جلسه مورد توجه قرار می‌گیرند. محور اول تعیین میزان مصرف آب در هر منطقه و راه‌های صرفه‌جویی آن است. محور دوم بر این موضوع تاکید دارد که با توجه به میزان منابع آبی هر منطقه، چه نوع فعالیت‌هایی می‌توانیم در هر نقطه داشته باشیم.

وی با بیان اینکه موضوع و محور سوم این جلسه به نوسانات اقلیمی در حال وقوع تاکید دارد، افزود: طبق مطالعات انجام شده طی صد سال آینده میزان ورودی آب به دریاچه ارومیه کاهش می‌یابد، اما باید بدانیم با این نوسانات که افق طولانی دارند چطور می‌توانیم دریاچه ارومیه را حفظ کنیم؟

این عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه سهم دریاچه ارومیه 2657 میلیون متر مکعب است گفت: وزارت نیرو هنوز میزان تخصیص آب برای تامین حق آبه دریاچه ارومیه را مشخص نکرده است، به عبارتی هنوز روشن نشده که این میزان سهم دریاچه ارومیه از طریق کدام رودخانه‌ها، به چه میزان و چه زمانی باید به دریاچه داده شود.

به گفته تجریشی در نتیجه این وضعیت مشخص نیست که اگر یک سال بارش نرمال باشد میزان حق آبه دریاچه ارومیه چقدر است و اگر یک سال بارش پایین‌تر از نرمال باشد حق آبه دریاچه به چه میزان می‌رسد.

وی با بیان اینکه تا کنون سه رهاسازی از سد بوکان به سمت دریاچه ارومیه داشتیم، گفت: رهاسازی سوم در 9 فروردین 96 قطع شد، تا کنون کمتر از 319 میلیون متر مکعب رهاسازی به دریاچه ارومیه داشته‌ایم که این میزان رهاسازی از سدهای بوکان، زولا، مهاباد، شهرچای و قلعه چای صورت گرفته است. در سال گذشته، 1400 میلیون متر مکعب آب از رودخانه‌ها و از طریق لایروبی وارد دریاچه ارومیه شد.

دریاچه ارومیه هیچ وقت سهم خود را نگرفته است

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه با تاکید بر اینکه از زمانیکه ستاد کار خود را شروع کرده به دنبال مشخص کردن میزان تخصیص‌ها است گفت: دریاچه ارومیه هیچ وقت سهم خود را نگرفته است. اگر دریاچه سهم خود را بگیرد حالش بهتر از اینی که هست می‌شود.

تخصیص‌های دریاچه ارومیه هنوز مشخص نیست

تجریشی با بیان اینکه با وزارت نیرو به این توافق رسیدیم که در صورت کم شدن آب پشت سدها و میزان بارش تخصیص‌ها 50، 50 باشد، افزود: به عبارتی هم میزان آب مصرفی در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی و هم میزان حق آبه دریاچه ارومیه کاهش می‌یابد. طبق تعهدات اگر مقدار آب پشت سد بوکان به عنوان بزرگترین سد تنظیم کننده دریاچه ارومیه کمتر از 810 میلیمتر باشد سهم دریاچه ارومیه 370 میلیون متر مکعب خواهد بود ولی امسال 319 میلیون رهاسازی صورت گرفت.

تجریشی با اشاره به قطع رهاسازی آب از سد بوکان در 9 فروردین اظهار کرد: ما به این اقدام وزارت نیرو اعتراض کردیم چون آنها تنها سهم دریاچه ارومیه را کم کردند و سهم مصرف کنندگان کم نشده است. در سال 94 وزارت نیرو باید تخصیص‌ها را اعلام می‌کرد ولی بعد از پیگیری‌های مکرر هنوز میزان تخصیص‌ها مشخص نشده است.

این مقام مسئول در ستاد احیای دریاچه ارومیه با تاکید بر اینکه وظیفه ستاد مطالعه و طراحی برنامه‌های لازم برای نجات دریاچه ارومیه است گفت: ستاد این کار را انجام داده است به طوریکه برنامه‌های ستاد به عنوان یک برنامه 10 ساله در دولت نیز تصویب شده است. افزون بر این نظارت و پایش عملکرد دستگاه‌های اجرایی در مرحله احیای دریاچه ارومیه بر عهده ستاد احیای دریاچه ارومیه است.

هیچ یک از دستگاه‌های اجرایی به تعهدات خود در ارتباط با دریاچه ارومیه عمل نکردند

وی با اشاره به اینکه در بسیاری از موارد اعتراض ستاد احیای دریاچه ارومیه به دستگاه‌ها بر اساس نظارت و پایش بوده است گفت: ارزیابی‌ها نشان می‌دهد هیچ یک از دستگاه‌ها در ارتباط با احیای دریاچه ارومیه به قول خود عمل نکرده‌اند، بهانه آنها این است که دولت بودجه کافی را به آنها اختصاص نداده است. این در حالیست که صندوق توسعه ملی هزینه پروژه‌های مربوط به احیای دریاچه ارومیه را پرداخت می‌کند.

تجریشی در ادامه با بیان اینکه محور چهارم جلسه مشترک با مجموعه‌های بین المللی در حوزه دریاچه ارومیه بحث معیشت و اقتصاد منطقه است اظهار کرد: معیشت مردم با دریاچه ارومیه گره خورده است، بنابراین باید سعی کنیم در کنار حفظ دریاچه ارومیه تأمین معیشت مردم نیز صورت گیرد. بنابراین این مسیر مستلزم ابتکار عمل است. باید زنجیره ارزش در این منطقه داشته باشیم تا بهبود کشاورزی صنعتی و در نتیجه بهبود وضعیت معیشت مردم صورت گرفت.

وی با اشاره به اینکه 75 درصد اراضی کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه زیر پنج هکتار هستند افزود: بیش از 25 درصد اراضی کشاورزی در این منطقه نیز کمتر از یک هکتار هستند. این موضوع نشان می‌دهد که عمده کشاورزی در این منطقه صرفا برای تامین معیشت خود است.

سهم کشاورزی در اشتغال منطقه ارومیه تنها 30 درصد است

این عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه تاکید کرد: 90 درصد آب در این منطقه برای کشاورزی مصرف می‌شود، در حالیکه سهم کشاورزی در اشتغال منطقه 30 درصد است و کشاورزی تنها تا 15 درصد به رونق اقتصادی این منطقه کمک می‌کند. این نوع اقتصاد مبتنی بر مصرف زیاد آب است.

تجریشی با بیان اینکه ایجاد کشاورزی توسعه یافته موضوعی است که باید به آن پرداخته شود گفت: این مقوله هم از جمله موضوعاتی است که سعی داریم از طریق تجربیات بین المللی راه‌های دستیابی آن را پیدا کنیم.

وی با بیان اینکه محور پنجم جلسه مشترک ما با مجموعه‌های بین المللی در حوضه دریاچه ارومیه، ظرفیت سازی نیروی انسانی است ادامه داد: این ظرفیت سازی برای گروه‌های مختلف از کشاورزان تا مدیران انجام خواهد شد. این پنج محور در سه منطقه به صورت پایلوت اجرایی خواهد شد. مساحت مناطق انتخاب شده از 5000 هکتار تا 12 هزار هکتار است. سعی شده سه منطقه منتخب به لحاظ ویژگی با یکدیگر متفاوت باشد.

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه این مجموعه امسال آغاز می‌شود گفت: پیش از این جایکا مطالعاتی با عنوان تعیین بیلان آب شروع کرد که خیلی مورد توجه ما قرار نگرفت. قرار است با کمک دانشگاه‌های منطقه بیلان آب مشخص شود.

تجریشی همچنین به توافق صورت گرفته بین ایران و استرالیا به منظور تبادل تجربیات اشاره کرد و افزود: ایجاد مرکز تحقیقات مشترک در حوضه آب با تمرکز بر دریاچه ارومیه از توافقات ایران و استرالیا است. همچنین به منظور تبادل تجربیات مربوط به رودخانه موری دارلینگ نیز توافقاتی صورت گرفته و هیات استرالیایی به منظور تبادل تجربیات خود و بازدید از دریاچه ارومیه وارد ایران خواهند شد.