آتشکده نیاسر در کاشان و سرگذشت چهارطاقی ها

باتوجه به تحقیقات و مطالعات انجام شده بر روی بناهای تاریخی ایران و شیوه ساخت آن ها، دو عاملی که بر روی ساخت بناها تاثیر بسزایی داشته، علم و دین است. آتشکده ها، مساجد و از این دست بناها به وسیله علم برای کارکرد بهتر ساخته شده اند. از این دست بناها، چهارطاقی است. چهارطاقی در اصل همان آتشکده است، اما این اصطلاح را باستان شناسان، معماران و محققان خارجی بر روی این بناها، به دلیل شکل ظاهری شان گذاشته اند.

چهارطاقی بازه هور

نیاسر شهری تاریخی واقع در 35 کیلومتری کاشان، استان اصفهان است. این شهر روی ارتفاعات کرکس و منطقه ای کوهستانی قرار دارد. این شهر دارای آب و هوای بسیار خوبی است و در آن چشمه ای به نام اسکندریه وجود دارد که همیشه پر آب است. نیاسر، با توجه به گفته مورخان روستایی باستانی بوده است که می توان در آن آثار تاریخی و باستانی بسیاری را دید که آتشکده نیاسر یکی از این آثار است.

بنای چهارطاقی نیاسر

این آتشکده که به نام های چهاردروازه و چهارقاپو نیز معروف است، در دوره ساسانی بر روی ارتفاعات نیاسر کاشان به دستور موسس سلسله ساسانی، اردشیر بابکان، ساخته شده است. آتشکده نیاسر در کاشان با توجه به مکانی که ساخته شده است، بر روی کل شهر اشراف دارد. این آتشکده از جمله سالم ترین چهارطاقی های ایران به حساب می آید که یک بار مرمت شده است و به ثبت آثار ملی رسیده است.

معماری آتشکده نیاسر در کاشان

پلان آتشکده نیاسر کاشان مختص زرتشتیان و آیین مربوط به آن ها بوده است. این بنا دارای پلانی مربع شکل است که در هر ضلع خود ورودی به همراه طاق وجود دارد. هر ضلع این آتشکده 14 متر طول دارد. در این بنا دارای 4 پایه است که گنبد را نگه داشته اند، این پایه ها دیوارهایی با عرض کم و ضخامت زیادی هستند به نام جرز که در اتصال خود، زاویه 90 درجه ایجاد می کنند. همانطور که گفته شد بین این پایه ها ورودی هایی به همراه طاق قرار دارد. در زیر این طاق ها و همچنین گنبد این بنا، گوشواره قرار دارد، گوشواره سازه ای است برای تبدیل مربع به 8 ضلعی و دایره برای اجرای گنبد، که به صورت پیش آمدگی در کنج ها قرار دارد. مصالح بکار رفته در این بنا، سنگ و گچ است، سنگ هایی که در قسمت پایینی این بنا بکار برده شده اند مربع شکل هستند.

ارزش علمی آتشکده نیاسر کاشان

با توجه به تحقیقات و بررسی های انجام شده، بسیاری از بناهای مذهبی با توجه به اطلاعات نجومی ساخته شده اند. این بناها نجومی و تقویمی هستند و به روش علمی ساخته شده اند. پلان آتشکده نیاسر کاشان نیز به صورت علمی و نجومی ساخته شده است و به عنوان تقویم آفتابی مورد استفاده قرار می گرفته است. تقویم آفتابی در واقع چیزی است که به وسیله آن و پرتو آفتاب می توان، ساعت را متوجه شد و زمان را ثبت می کند. به همین دلیل ارتفاعات و اندازه های این بنا کاملا سنجیده شده و دقیق است. سایه های اندازه گیری شده هم در نقاط خاصی مد نظر هستند.

دوره اشکانیان

چهارطاقی های اولیه و قدیمی ترین این بناها در دوران اشکانی ساخته شده اند. با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام شده این چهارطاقی ها به عنوان اقامتگاه هایی در بین قلعه ها و همچنین مکان های حفاظتی بین راه ها در این دوران مورد استفاده قرار می گرفتند. از جمله چهارطاقی های این دوران، قلعه ضحاک واقع در هشترود آذربایجان شرقی است.

دوره ساسانیان

بیشترین چهارطاقی هایی موجود به زمان ساسانیان برمی گردد، در واقع در این دوران ساخت چنین بناهایی به اوج خود می رسند و از نظر ساخت کیفیت بالایی داشتند. در این دوران بود که چهارطاقی ها برای ساخت آتشکده ها استفاده شدند به طوری که چهارطاقی مکان مناسبی برای قرار دادن آتش و اجرای مراسم و آیین دینی بود. از جمله چهارطاقی های این دوران، می توان به چهارطاقی نیاسر که در بالا در مورد آن توضیح داده شده است، اشاره کرد.

چهارطاقی خیرآباد

در این دوران چهارطاقی ها در بناهای مختلف همچون کوشک ها و مقبره ها و مساجد مورد استفاده می شدند. کوشک در واقع کاخ تابستانی بوده است که دارای درختان و فضای سبز بسیاری بوده است و معماری سلطنتی داشته است. در مورد مقبره ها نیز می توان گفت، چهارطاقی ها ابعاد کوچک تری پیدا کردند و با توجه به آن که این مقبره مربوط به چه کسی است، تزئینات آن متفاوت شد. مقبره های بسیاری به صورت چهارطاقی وجود دارند از جمله این مقبره ها می توان به مقبره بنیان گذار سلسله سامانیان، امیراسماعیل سامانی واقع در بخارا اشاره کرد.

در مورد ارتباط مساجد و چهارطاقی ها می توان گفت که برخی از این مساجد در ابتدا بنای چهارطاقی باقی مانده از آتشکده ای بوده اند و بعد از بازسازی تبدیل به مسجد شده اند، مسجد جامع بروجرد از جمله چنین مساجدی است. از دیگر مساجدی که در آن ها چهارطاقی استفاده شده است، می توان به مساجد جدیدتری اشاره کرد که با توجه به برخی اصول در استفاده از چهارطاقی تغییراتی را ایجاد کرده است.

چهارطاقی سازمان ملل

در محوطه سازمان ملل، واقع در وین اتریش، چهارطاقی مطابق با معماری ایرانی اسلامی قرار داده شده است که زیر هر یک از طاق های آن مجسمه یکی از دانشمندان و بزرگان ایران (خیام، ابوعلی سینا، زکریای رازی و ابوریحان بیرونی) قرار داده شده است. این چهار طاقی هدیه ای از طرف دولت جمهوری اسلامی در سال 2009، و نمادی از پیشرفت علنی صلح آمیز است.