مهندسی خاص رصدخانه ۸۰۰ ساله یزد
یک پژوهشگر کشوری در حوزه میراث، مجموعه تاریخی رکنیه در یزد را اثری شگفت‌انگیز خواند و بر اهمیت شناسایی و حفظ کامل آن تاکید کرد.
نادر کریمیان سردشتی در نشستی که با موضوع «رصدخانه‌ی رکنیه، اثری شگفت‌انگیز در تاریخ علم ایران» در کتابخانه وزیری یزد برگزار شد، ضمن تشریح رصدخانه رکنیه و عملکرد این مجموعه تاریخی، اظهار کرد: این رصدخانه یکی از رصدخانه‌های دوره تمدن اسلامی است که شناخت آن اهمیت زیادی دارد.
وی با بیان این که رصدخانه مذکور موسوم به رصدخانه وقت‌الساعت در ابعاد هفت در هفت متر بنا شده دارای 12 متر ارتفاع بوده، اظهار کرد: رصدخانه دارای مهندسی خاص بوده به طوری که در ساخت آن و در قیاس با سایر رصدخانه‌ها از مهندسی ساعت‌های آبی استفاده شده و معماری ایرانی و اسلامی نیز در آن کاملاً رعایت شده است.
این محقق یکی دیگر از ویژگی‌های این رصدخانه را تنوع آثار در مجاور آن خواند و تصریح کرد: مجموعه رکنیه دارای آثار متعددی مانند ساعت، مدرسه، گنبد و مقصوره، صفه‌ها و مناره‌ها و قنات زارچ و آب انبار، بیت الدویه، دارالشفاء، چاه آب سرد و حوض وسیع از آب قنات فراشا، خانقا و دارالحدیث و دارالقرانی نیز بوده که آن را شگفت‌انگیز کرده است.
کریمیان سردشتی یادآور شد: این مجموعه و ابنیه آن در وقف‌نامه «سید شمس الدین» و «سید رکن الدین» ذکر شده است.
مجموعه رکنیه قدمتی بیش از 800 سال داشته و توسط «سید رکن الدین» از علمای برجسته یزد ایجاد شده که پس از وفات نیز وی را در مدرسه رکنیه که بخشی از این مجموعه بوده، به خاک سپرده‌اند.
سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام از سادات شهر یزد، به شمار می‌آید. این عالم در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی کرده و از بزرگان و حاکمان آن دوران محسوب می‌شود. وی در زمان حیات خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را برعهده داشت و سپس به عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب می‌شود.
بنابر نوشته‌های تاریخی وی در سال ۷۳۲ هجری قمری از دنیا رفت و در مدرسه رکنیه به خاک سپرده شد. البته این بنای تاریخی بخش کوچکی از یک مجموعه بسیار وسیع است که شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت‌الادویه، دارالشفا و خانقاه بوده که امروزه از این مدرسه قسمت‌های کمی برجای مانده و به نام بقعه سید رکن‌الدین شناخته می‌شود.
بقعه یا آرامگاه سید رکن‌الدین در کنار مسجد جامع کبیر یزد و به فاصله‌ای بالغ بر یک متر پایین‌تر از سطح کوچه‌ی سید رکن‌الدین قرار گرفته است. نقشه‌ی عمارت بر جای مانده از بنای اولیه، از مربعی به طول ضلع داخلی آن که حدود ۸۶ متر و ۱۱ سانتی‌متر و ضلع خارجی آن ۶۰ متر و ۱۴ سانتی‌متر و ضخامتی برابر با ۴۰ متر و ۱۰ سانتی‌متر برآورد شده است.
این بنا یک در ورودی دارد و بالای بقعه گنبدی زیبا و منحصر بفرد بر گردنی استوانه‌ای و بسیار بلند، قرار گرفته است که شامل میان‌سرا، ایوان و فضای زیر گنبد است. معماران و طراحان سازنده‌ی این بنای تاریخی، درون میان‌سرا را بدون غرفه و هرگونه ساختارهای معماری بنا کرده‌اند.
درواقع می‌توان بیان کرد که داخل میان‌سرای این عمارت کهن، از سادگی چشمگیر و ظریفی برخوردار است. در طرفین دیوارهای خارجی ایوان بقعه، را با تنوع جالبی از کاشی‌های مسدس پوشانده‌اند. البته این کاشی‌کاری‌ها در سال‌های اخیر توسط مرمت گران و معماران کشور، مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته است.
همچنین این بنا دارای ایوان سقفی با تاق‌های گهواره‌ای است، که انتهای آنرا با نورگیری شبکه‌ای تعبیه کرده‌اند که در مرکز قرار گرفته است و بر روی آن نقوشی قرار دارد که بوسیله‌ی گچ‌بری‌هایی زیبا و چشم‌نواز تزئین شده‌اند.
کاشی‌کاری یکی از عناصر تزئینی در معماری ایرانی محسوب می‌شود. بقعه‌ی سید رکن‌الدین یزد نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی از این قاعده مستثنی نبوده و طراحان و معماران سازنده‌ی آن، در چهار قسمت از این بنا، از کاشی‌کاری استفاده کرده‌اند. گنبد بقعه، از جمله بخش‌هایی است که از کاشی‌کاری پوشیده شده است؛ البته به نظر می‌رسد که در قرون مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و احتمالا قسمت اصلی آن، از بین رفته است.
در ازاره‌ی ایوان قطعاتی از کاشی زرین فام برجای مانده است و مسئولان باستان شناسی برای جلوگیری از تخریب بیشتر ، پوششی را بر آن تعبیه کرده‌اند. هنرمندان کاشی‌کار کشور، نمای بیرونی ایوان را نیز که در طی چند دهه‌ی گذشته به این اثر کهن اضافه شده است، بوسیله‌ی کاشی‌کاری تزئین کرده‌اند.
در قسمت‌های داخلی بقعه، در نقاطی از ازاره کاشی‌کاری به صورت کاشی‌های تک رنگ انجام شده است که البته بخش وسیعی از آن ترمیمی است. جنس کاشی‌هایی که در گنبد و ازاره مورد استفاده قرار گرفته است گلی و بدنه‌ی کاشی‌های زرین فام که درازاره ایوان کار شده است، از سنگ است.
در دوران گذشته برای پاسداشت مقام شخص یا ابراز بزرگی و عظمت جایگاه دینی و علمی فرد مورد نظر، در بقعه یا آرامگاه وی از طلاکاری استفاده می‌شده است. عملی که امروزه نیز شاهد انجام آن در حرم‌های مطهر امامان و اهل بیت ایشان هستیم.
در بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی نیز، تمامی کتبیه‌ها و تصاویری که با روش‌های خاص گچ‌بری فتیله‌ای و قالبی صورت گرفته است، با طلاکاری پوشیده شده‌اند. اما متاسفانه به دلیل تخریب فراوان که براثر گذشت زمان طولانی از ساخت آن انجام شده است، امروزه بخش اندکی از طلاکاری‌ها باقی مانده است. در شمسه‌ی مرکزی سقف گنبد، تصاویر اسلیمی اطراف آن، نقوش اسلیمی بالای کتیبه‌ی گری و گنبد و همچنین داخل فیلپوشها، این تکنیک زیبا به چشم می‌خورد.
در بخشی از قسمت‌ها از ورق قلع کار شده است و معماران سازنده‌ی این بنا، برای ایجاد جلوه‌ی طلایی به آن قسمت، از پوشش روغنی بر ورق قلع بهره برده‌اند. البته در بخش‌هایی که از سطوح صاف برخوردارند، ورق طلا کار شده است که می‌توان از شمسه‌ی مرکزی سقف گنبد، کتیبه‌ی گریو گنبد و داخل فیلپوشها نام برد. البته نباید از قسمت‌های شمسه‌ی مرکزی سقف مرکزی و نقاشی‌های تزئینی سقف گنبد نیز که از طلاکاری استفاده شده است، غافل شد.
کارشناسان بخشی از عنصری که از نمونه‌ی طلا تزئین شده بود را آنالیز کرده و بر اساس اطلاعات بدست آمده مشخص شد حدود ۸۸ درصد از آن عنصر طلا است. همچنین با بهره‌مندی از تصاویر میکروسکوپی لایه‌ای از تزئینات طلاکاری شده، اطلاعاتی در مورد روش چسباندن یا نصب شدن ورق طلا به زمینه، بدست آمده است که نشان می‌دهد، این امر توسط روغنی که با گل سرخ رنگی شده است، صورت گرفته است.
نقاشی‌هایی که به صورت تزئینی بر سقف صورت گرفته شده است، از تصاویر هندسی و گیاهی (اسلیمی) تشکیل شده است. به بیانی ساده‌تر می‌توان اینگونه بیان کرد که طراح و هنرمند سازنده‌ی عمارت سید رکن‌الدین، برای انجام نقاشی‌های تزئینی ابتدا با تقسیم‌بندی‌های اولیه به وسیله‌ی ایجاد خراشی بسیار ظریف، طرح اولیه را به صورت قلم‌گیری تک‌رنگ انجام داده و پس از آن به رنگ کردن آن‌ها پرداخته است.
به نظر می‌رسد روش‌های اجرای کتیبه‌های نقاشی در بنای تاریخی سید رکن‌الدین، نمونه‌ای از نقاشی‌های تزئینی است، به گونه‌ای که پس از اتمام لایه‌ی آستر که از کاهگل است، لایه‌ی بستر گچی به صورت هنرمندانه و تحسین‌برانگیزی توسط هنرمندان دوران ایران باستان، صورت گرفته است. سپس بوسیله‌ی صمغ‌های گیاهی بوم سازی شده و با ایجاد کردن خراش، تقسیم‌بندی‌ها انجام شده‌اند.
یکی دیگر از نکاتی که در این بنا به چشم می‌خورد، هنرمندی خطاطانی است که به نمایش و ارائه‌ی هنر و استادی خود پرداخته‌اند. آن‌ها در برخی از قسمت‌ها بدون بهره‌گیری از پیش‌طرح، مستقیما بوسیله‌ی قلم‌موو رنگ، کتیبه را بر سطح دیوار نوشته‌اند. هرچند در برخی از آن‌ها، کتیبه ابتدا روی کاغذ نوشته شده و با استفاده از تکنیک گرته‌زنی روی سطح دیوار انتقال یافته‌اند.
برای ورود به کانال تلگرام فرتاک نیوز کلیک کنید.
