پنج شب استجابت دعا در سال | زمان‌ و مکان‌های مخصوص برای دعاکردن

شب استجابت دعا شبی با فضیلت است که موجب برآورده شدن عا می شود. در میان تمام ایام سال، شبهایی وجود دارد که ائمه معصوم به ذکر دعا در آن شبها توصیه بسیار کرده اند و استجابت دعا را قطعی می دانند.

شبهای استجابت دعا کدام شب ها هستند؟

روایات بسیاری در باره شبهای استجابت دعا وجود دارد. به طور کلی 5 شب را مهمترین شبها دانسته اند که دعا و طلب حاجت در آنها مستجاب می شود. پیامبر اکرم(صلّی ‌الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلّم) در روایتی می فرمایند:«خَمْسُ لَیَالٍ لَا تُرَدُّ فِیهِنَّ الدَّعْوَ?ُ أوَّلُ لَیْلَ?ٍ مِنْ رَجَبٍ وَ لَیْلَةُ نِصفٍ مِنْ شَعْبَانَ وَ لَیْلَ?ُ الْجُمُعَ?ِ وَ لَیْلَ?ُ الْفِطْرِ وَ لَیْلَ?ُ النَّحْرِ». پنج شب است که دعا در آنها رد نمی شود:شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب جمعه، شب عید فطر و شب عید قربان.

شب اول رجب

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:«از اولین جمعه ماه رجب غافل نشوید؛ چراکه در اولین شب جمعه این ماه هیچ فرشته‎ای در آسمان ها و زمین نیست، مگر آن که در کنار کعبه باشد و در این حالت خداوند به ملائکه می گوید که هرچه که می خواهید بگویید تا به شما داده شود، و ملائکه نیز می گویند که حاجت ما این است گناهان کسی را که در ماه رجب روزه گرفته‎اند، بیامرز».

برای اولین پنج شنبه ماه رجب نمازی نقل شده است به این صورت که ما بین نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز می گذاری، هر دو رکعت به یک سلام و در هر رکعت از آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه سوره انا انزلنا و دوازده مرتبه سوره توحید و چون از نماز فارغ شدی هفتاد مرتبه « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ عَلَی آلِهِ» می گویی سپس به سجده می روی و هفتاد مرتبه « سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ» می گویی.

بعد از این ذکر سپس سر از سجده بلند می کنی و هفتاد مرتبه ذکر «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ، إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْأَعْظَمُ» را می خوانی پس باز به سجده می روی و هفتاد مرتبه « سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ» می خوانی سپس حاجت خود را می طلبی به امید خدا برآورده می شود.

شب نیمه شعبان

این شب برترین شبها بعد از شب قدر است، پروردگار متعال در این شب فضلش را بر بندگان جاری می‌سازد و از منت خویش گناهان آنان را می‌بخشد، بنابراین تلاش کنید که در این شب به خدا نزدیک شوید. همانا در این شب، خداوند به وجود خود سوگند یاد کرده که در آن درخواست کننده‌ای را، مادام که درخواست گناه نداشته باشد، از درگاه خود نمی راند.

روایتی از پیامبر نقل شده است که می فرمایند:شب نیمه شعبان در خواب بودم که جبرئیل به بالین من آمد و گفت:ای محمد چگونه در این شب خوابیده‌ای؟ پرسیدم:ای جبرئیل مگر امشب چه شبی است؟ گفت:شب نیمه شعبان است. برخیز ای محمد، پس مرا از جایم بلند کرد و به سوی بقیع برد، در آن حال گفت:سرت را بلند کن امشب درهای آسمان گشوده می‌شوند، درهای رحمت باز می‌گردند و همه درهای خشنودی، آمرزش، بخشش، بازگشت، روزی، نیکی و بخشایش نیز گشوده می‌شوند.

ای محمد، هر کس امشب را با منزه داشتن خداوند (تسبیح)، ذکر یگانگی او، یاد بزرگی او(تکبیر)، راز و نیاز با او (دعا)، نماز، خواندن قرآن، نمازهای مستحب و آمرزش خواهی (استغفار) صبح کند، بهشت جایگاه و منزل او خواهد بود و خداوند همه آنچه را که پیش از این انجام داده و یا بعد از این انجام می‌دهد، خواهد بخشید...( اقبال الاعمال، ص 212 ؛ بحارالانوار، ج98، ص413)

شب استجابت دعا در شب جمعه

در باب شب جمعه ما روایات متعددی داریم؛ یک روایت از رسول خدا(صلّی‌ لله ‌علیه ‌وآله ‌وسلّم) است که حضرت فرمود:«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا کُلَّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ»؛ خداوند در هر شب، در ثلث آخر شب، فرشته ‌ای را به آسمان دنیا فرو می‌ فرستد؛ «وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ»؛ شب جمعه هم که می ‌شود از اوّل شب می ‌فرستد؛ «فَیَأْمُرُهُ فَیُنَادِی»، به او فرمان می‌دهد، پس او ندا می‌ کند. حالا نداهایش چیست؟ «هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ»؛ آیا درخواست کننده ‌ای هست که من درخواستش را اجابت کنم؟ «هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ»؛ آیا توبه کننده ‌ای هست که توبه‌ اش را بپذیرم؟ «هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ»؛ آیا کسی هست که طلب آمرزش کند و او را بیامرزم؟ «یَا طَالِبَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ»؛ ای کسی که طالب خوبی‌ها هستی، روی بیاور؛ «یَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ»؛ ای کسی که ـ‌ نعوذبالله ‌ـ به سمت شرّ داری می‌روی، دست بردار. «فَلَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا إِلَی أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ»؛ این فرشته آن‌قدر ندا می ‌کند تا سپیده ‌دم بدمد. «فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَی مَحَلِّهِ مِنْ مَلَکُوتِ السَّمَاءِ». (بحارالأنوار، 3 ، 314)

وقتی که فجر طالع می‌شود، برمی‌گردد به همان محلّ خودش که ملکوت آسمان است.

استجابت دعا در عید فطر

از بین اعیاد، یکی روز عید فطر است. ما در روایات داریم که آن هم زمان مؤثر بر روی اجابت دعا است. به ذهنم این است که در گذشته من این را به مناسبت شب عید فطر مطرح کردم که علی(علیه‌السلام) روز عید فطر در خطبه‌ای این جملات را فرمودند:

«أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عِیداً وَ جَعَلَکُمْ لَهُ أَهْلًا فَاذْکُرُوا اللَّهَ یَذْکُرْکُمْ وَ کَبِّرُوهُ وَ عَظِّمُوهُ وَ سَبِّحُوهُ وَ مَجِّدُوهُ وَ ادْعُوهُ یَسْتَجِبْ لَکُمْ»

رسول خدا(ص) همچنین درباره روز عید فطر می‌فرمایند:درخواست کنید از خدا و دعا کنید و بدانید که این دعاها را خداوند به اجابت می‌رساند و می‌پذیرد. (مستدرک‌الوسائل بحارالأنوار 6 / 157 )معلوم می‌شود این زمان خاص روی اجابت دعا اثر دارد.

استجابت دعا در عید قربان

«وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا یَوْمُ الثَّجِّ وَ الْعَجِّ»؛ بعد خود پیغمبر «ثجّ» و «عجّ» را معنا می‌کنند؛ به «عجّ» که می‌رسند، می‌فرمایند:

«وَ الْعَجُّ الدُّعَاءُ فَعِجُّوا إِلَی اللَّهِ»؛ یعنی «عجّ» همان دعا است؛ از خدا درخواست کنید. بعد پیغمبر این جملات را فرمود:

«فَوَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَا یَنْصَرِفُ مِنْ هَذَا الْمَوْضِعِ أَحَدٌ إِلَّا مَغْفُوراً لَهُ». قسم به آن موجودی که جان من در دست او است، کسی از اینجا نمی‌رود مگر اینکه مورد مغفرت خداوند قرار می‌گیرد. (بحارالأنوار30/96)معلوم می‌شود دعا در آن روز مؤثر بود.

البته در روایت مربوط به عید فطر، حضرت امیرالمومنین در خطبه‌ شان به خود زمان تکیه کرده و می‌فرمایند:«أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عِیداً»؛ و بعد هم می‌فرمایند:«وَ ادْعُوهُ یَسْتَجِبْ لَکُمْ». بنابراین مشخص است که این زمان بر دعا موثر می باشد. این روایت با روایت قبل در یک عامل «زمان» اشتراک دارد؛ البته در روایت عید قربان، یک موضع و مکان مشخص هم مطرح است. چون حضرت فرمود:«لَا یَنْصَرِفُ مِنْ هَذَا الْمَوْضِعِ أَحَدٌ إِلَّا مَغْفُوراً لَهُ»؛ امّا در روایت عید فطر موضع و مکان مطرح نیست؛ فقط زمان روز عید مطرح شده است.

رازهای نزدیکی دعا به اجابت در عید فطر و قربان

در هر دو روایت مربوط به عید فطر و عید قربان، «نماز عید و خطبه» تشریع شده است. چرا که در این دو روز توجه به خدا بیشتر است و لذا دعا هم به اجابت نزدیک‌تر است.همچنین هر دو روایت بخشی از خطبه نماز عید است. لذا این نکته که در بحث دعا مطرح است که هسته مرکزی دعا از نظر پذیرش که عبارت از توجه داعی به خداوند است را تقویت می‌کند. یعنی هرچه توجه بیشتر باشد، تأثیر دعا هم بیشتر می‌شود. این دور روز، عید بوده و در آن نماز عید و سپس خطبه می‌خواندند؛

حضرت محمد (ص) در روایتی می‌فرماید:«لَا یَنْصَرِفُ مِنْ هَذَا الْمَوْضِعِ أَحَدٌ إِلَّا مَغْفُوراً لَهُ»؛ کسی از اینجا نمی‌رود و متفرّق نمی‌شود مگر آنکه آمرزیده شده است. یعنی این خصوصیّت «موضع» را هم در این روایت مطرح کرده ‌اند.

استجابت دعا در عید مبعث

یکی دیگر از اعیادی که در اسلام بزرگ است، روز مبعث است. یک روایت از امام صادق (صلوات‌ الله‌علیه) است که حضرت فرمودند:

 «یَوْمُ سَبْعَةٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ نُبِّئَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ مَنْ صَلَّی فِیهِ أَیَّ وَقْتٍ شَاءَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً»؛ در روز بیست و هفتم ماه رجب که روز مبعث پیغمبر اکرم(صلّی ‌الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلّم) است، هرکس در هر وقت آن روز دوازده رکعت نماز بخواند؛ «ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً أَرْبَعَ مَرَّاتٍ»؛ بعد هم چهار مرتبه این جمله را بگوید؛ «ثُمَّ یَدْعُو فَلَا یَدْعُو بِشَیْ‌ءٍ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ فِی کُلِّ حَاجَةٍ».(الکافی 3/ 469) بعد دعا کند، این‌طور نیست که دعایی کند مگر اینکه به اجابت می‌رسد؛ نسبت به هر حاجت مشروعی که داشته باشد.

در اینجا دوباره زمان را مطرح کرده است؛ فرمود:«أَیَّ وَقْتٍ»؛ یعنی هر وقت از این روز که بخواهد؛ چه صبح باشد، چه بعد از ظهر باشد. بعد هم دقت کنید که اینجا هم نماز مطرح است. اوّل می‌فرماید دوازده رکعت نماز بخواند، بعد دعا کند. در آن دو مورد قبلی چون عید أضحی و عید فطر خودش نماز داشت، دیگر نماز جداگانه‌ای مطرح نبود. آنجا خطبه هم داشت؛ ولی اینجا نه، روز مبعث نماز ندارد. لذا می‌گوید دوازده رکعت نماز بخواند و بعد دعا کند. اوّل بهترین عملی که پرستش نسبت به معبود است را انجام بده، و بعد از او درخواست کن.

استجابت دعا در روز عرفه

پیامبر اکرم(صلّی ‌الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلّم)در روایتی فرموده اند:«أفْضَلُ الدُّعَاءِ دُعَاءُ یَومِ الْعَرَفَةِ».(کنز العمال 5/ 66) روایت خیلی کوتاه و گویا است. بافضیلت‌ ترین دعاها، دعای روز عرفه است.

زمان و مکان استجابت دعا

در روز عرفه زمان و مکان بر روی استجابت دعا تاثیر می گذارد. خود روز «عرفه»، یعنی این زمان در اجابت دعا مؤثر است؛ امّا نسبت به اجابت دعا در «عرفات» هم روایاتی داریم که این مکان را مطرح کرده است. بنابراین ما یک زمان داریم که می‌گوییم «عرفه» و یک مکان داریم که عبارت است از «عرفات»، به اعتبار اینکه حجّاج به آنجا می‌روند. هم زمان و هم مکان در استجابت دعا مؤثر است. مانند این است که بگوییم لیله قدر مؤثر است؛ مسجد هم مؤثر است. ما در روایات نسبت به مکان‌ها داریم که مسجد، مکان مؤثر در اجابت است. روایاتی داریم که اگر کسی حاجتی داشته باشد، وضو بگیرد و برود در مسجد دو رکعت نماز بخواند.

هم عرفه، هم عرفات!

امام علی(علیه ‌السلام) در روایتی فرمودند:«لَا عَرَفَةَ إِلَّا بِمَکَّةَ وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ یَجْتَمِعُوا فِی الْأَمْصَارِ یَوْمَ عَرَفَةَ یَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ» ؛ آن‌هایی که طلبه هستند خوب حرف‌های من را گوش کنند تا اینها را بتوانند تفکیک کنند. ( وسائل ‌الشیعه 13/ 560 )

ببینید حضرت چقدر زیبا جداسازی کردند؛ می‌فرماید اشکالی ندارد که در شهرهای دیگر هم که هستید، روز عرفه جمع شوید و دعا بخوانید. «لَا عَرَفَةَ إِلَّا بِمَکَّةَ»؛ ما در دنیا چند جا عرفات نداریم؛ عرفات زمینی در پشت مکّه است. امّا «لَا بَأْسَ بِأَنْ یَجْتَمِعُوا فِی الْأَمْصَارِ یَوْمَ عَرَفَةَ یَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ». یعنی درست است که «عرفات» فقط یک‌جا است؛ ولی شما «روز عرفه» در جاهای دیگر جمع شوید و دعا کنید. چقدر زیبا این‌ها را از هم جداسازی می‌کنند که زمان خودش مؤثر است و تأثیرش غیر تأثیر مکان است.

دعا به معنای واقعی

درباره مکان دعا مثلا مکان عرفات روایتی وجود دارد که در باب خصوص ماه مبارک رمضان از امام صادق(ع) است که حضرت فرمود:«مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مَا یُغْفَرُ لَهُ إِلَی قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ»( بحارالأنوار93/ 375). این روایت را گفته‌ اند ظهورش در این است که اگر کسی در ماه مبارک رمضان مورد مغفرت الهی قرار نگرفت، او دیگر در آینده بعید است که مورد مغفرت خدا قرار بگیرد. یعنی ماه رمضان برای اینکه انسان مشمول مغفرت الهی قرار بگیرد، بهترین زمان بود. حالا اگر کسی در این زمان مورد مغفرت واقع نشد، او دیگر در آینده مورد مغفرت قرار نخواهد گرفت، مگر اینکه عرفه را درک کند؛ «إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ».

اینجا از نظر طلبگی دو احتمال وجود دارد؛ احتمال اوّل این است که «إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» یعنی «روز عرفه»؛ چون قبلش زمان مطرح است و بحث بر سر ماه مبارک رمضان است که خودش زمان است. احتمال دوم این است که منظور از «إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» این باشد که مگر اینکه این موفق شود به «عرفات» برود؛ یعنی احتمال مکان را مطرح کرده ‌اند. البته اگر عرفات هم مراد باشد، این‌طور نیست که هر روزی که خواست به عرفات برود؛ بلکه آن هم مربوط به «روز عرفه» است.