پژوهشگران میراث فرهنگی در یک سال گذشته چه کردند؟

منیژه هادیان ـ سرپرست پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ـ همزمان با هفته پژوهش به ارائه‌ی گزارش عملکرد این بخش از پژوهشگاه از آذر ۹۷ تا آذر ۹۸ پرداخت.

او گفت: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به عنوان معتبرترین نهاد حاکمیتی و پژوهشی در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری در یک سال گذشته در راستای اسناد بالادست و اولویت‌های وزارتخانه میراث فرهنگی، وظایف خود را در زمینه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون، بناها و بافت‌های تاریخی-فرهنگی، حفاظت و مرمت آثار تاریخی ـ فرهنگی، هنرهای سنتی، گردشگری و میراث‌طبیعی انجام داده است.

وی فعالیت‌های انجام شده در حوزه باستان‌شناسی را صدور ۱۸۱ مجوز برای عملیات کاوش، بررسی و شناسایی، تعیین عرصه و حریم و مستندنگاری دانست و از مهمترین برنامه‌های کاوش‌های باستان‌شناسی را اجرای پروژه‌های نجات‌بخشی و تهیه پیوست تخصصی مرتبط با طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای، موضوع ماده ۱۰۰ قانون برنامه ششم توسعه بیان کرد.

او انجام ۶۳ برنامه کاوش و ۴۰ طرح شناسایی و بررسی در محوطه‌های تاریخی را از جمله‌ی طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای مرتبط اعلام کرد و توضیح داد: مطالعه و پژوهش‌های سد «کانی سیب» پیرانشهر آذربایجان غربی یکی از این طرح‌هاست که نتایج مطالعات صورت گرفته نشان از ۳۳ محوطه در محدوده سد و وجود آثار پیش تاریخ تا دوران اسلامی می‌دهد. در کاوش‌های باستان‌شناسی در حوضه آبگیر سد "میمه" دهلران استان ایلام مصنوعات و ابزارهای سنگی کشف شده قدمت این محوطه را به دوران پارینه سنگی میانه و جدید برد.

وی همچنین از بررسی ۳۶ درخواست برای تعیین عرصه و حریم آثار و محوطه‌های تاریخی در فهرست میراث ملی خبر داد و افزود: رسیدگی به ۴۸ درخواست وارده برای انجام مطالعات باستان سنجی با استفاده از روش‌های علمی و آزمایشگاهی و اقدامات لازم برای ارسال نمونه‌های مربوطه به مراکز داخل و خارج از کشور نیز در حوزه باستان‌شناسی انجام شده است.

جانمایی ۱۳۰۲ نقطه باستان‌شناسی روی اطلس/همکاری باستان‌شناسان ایران و آلمان

هادیان یکی از اولویت‌های وزارتخانه در سال‌های گذشته را تهیه نقشه باستان شناسی کشور دانست و افزود: با کمک مطالعات باستان شناختی صورت گرفته در سال گذشته تعداد جانمایی محوطه در این نقشه به هزار و ۳۰۲ عدد رسید که علاوه بر آن، تکمیل اطلاعات توصیفی و به‌روزرسانی نقشه پایه به طور کامل و پیوسته نیز انجام شده است.

او با بیان این‌که خط ساحلی طولانی در شمال و جنوب کشور و همچنین تاریخ طولانی تجارت دریایی و دریانوردی در کشور به هزاره‌های قبل از میلاد برمی‌گردد، بیان کرد: با توجه به ضرورت توجه هر چه بیشتر به موضوع باستان‌شناسی زیر آب، در سال گذشته اقداماتی از طریق برنامه‌ریزی و گسترش همکاری‌های بین‌المللی مانند همکاری با موسسه باستان‌شناسی آلمان (DAI) در منطقه خلیج فارس صورت گرفت که متخصصان ما در حوزه مردم‌شناسی طرح‌های مهمی در راستای نشاط اجتماعی و نمایاندن جلوه‌های میراث ناملموس به اجرا درآورده‌اند که در توسعه بوم‌گردی در کشور نقش مهمی ایفا می‌کند.

شناخت بیشتر نوروز و زبان و گویش‌ها در پژوهشگاه میراث

او یکی از این طرح‌ها را دانشنامه ملی آیین‌ها و مراسم نوروز و یلدا در ایران معرفی کرد و افزود: در سال گذشته با تلاش همکاران اطلاعات مربوط به ۱۷ استان در کشور گردآوری و مستندنگاری شد.

وی بررسی مردم‌شناختی نقش بازارهای محلی در توسعه روستایی و مستندسازی و بررسی مردم شناختی پوشاک و پارچه‌های سنتی زرتشتیان ایران را از دیگر برنامه‌های این بخش از پژوهشگاه میراث فرهنگی دانست و ادامه داد: با تلاش گروهی همکاران متخصص مردم شناسی اطلاعات پژوهشی مربوط به سال‌های ۱۳۹۸ـ ۱۳۶۸ در قالب پژوهش نامه در سال گذشته به‌روزرسانی شد.

او همچنین از مطالعه و بررسیِ مسائل زیست‌محیطی با رویکرد مردم‌شناختی و مدیریتی، در قالب طرحی با همین مضمون خبر داد و گفت: با توجه به بند ب ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه که تاکید بر شناسایی و مستندنگاری آثار ملموس و ناملموس، که «زبان و گویش»‌ها را نیز شامل می‌شود، طرحی با نام «اطلس زبانی ایران» از سال‌های گذشته آغاز شده است که با توجه به تاکید وزیرِ وازتخانه میراث فرهنگی در یک سال گذشته اطلاعات زبانی استان‌های شرقی کشور در اولویت گردآوری، آوا نویسی و ثبت و ضبط در سامانه مربوطه قرار گرفت و برخی از این اطلاعات خاتمه یافته یا در حال اتمام است.

وی تهیه‌ی دانشنامه سکه‌های ساسانی که ویژگی‌های تاریخی و زبانی سکه‌های این دوران را در دستور کار دارد، از دیگر طرح‌های پژوهشی در این حوزه دانست و افزود: پیشینه تاریخی، تنوع و تکثر کتیبه‌ها در کشور و اهمیت مستندنگاری و حفاظت از آنها در چاچوب طرح پژوهشی کتیبه‌های ایران باستان در حال اجرا است که در این ارتباط و در سال گذشته کتیبه‌های اورارتویی در منطقه شمال غرب کشور مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت.

وی اهمیت توجه به زبان مادری و عوامل مختلف تهدیدکننده را از خطرهای خشکسالی و خالی شدن روستاها از سکنه‌های خود در برخی مناطق کشور بیان کرد و افزود: در این راستا طرحی با عنوان زبان و گویش‌های در معرض خطر در دستور کار متخصصان زبان را قرار داد که مقدمات اجرای آن فراهم شده است.

هادیان با بیان این که در مجموع اطلس‌ها و سامانه ارزیابی توسعه و رصد آمایش یا ساترا بستر اصلی نقشه جامع میراث فرهنگی کشور است، به «بند ب» ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه که توجه به حفاظت از آثار در حوزه ایران فرهنگی را مورد تاکید قرار داده است، اشاره کرد و گفت: طرح‌های مهمی در زمینه‌های زبان‌شناسی و مردم‌شناسی اجرا شده‌اند که از جمله آنها طرح بررسی کتیبه‌ها و انتشاراتی با موضوع نوروز در کشورهای منطقه بوده است.

مستندنگاری و احیای هنرهای سنتی در دستور کار

او هنرهای سنتی با پیشینه طولانی در تاریخ کشور را منعکس‌کننده فرهنگ سنتی، بینش و اعتقادات ایرانی ـ اسلامی ایران دانست و ادامه داد: متخصصان هنرهای سنتی در سال گذشته مطالعات مهمی در این زمینه انجام داده‌اند که از جمله آنها شیوه‌های رنگرزی سنتی خامه قالی، واکاوی مفاهیم و رموز در نقوش و کتیبه‌ها و مطالعات فن‌شناسی قلمزنی اصیل در شیراز است.

وی افزود: این کار نقش مهمی در توسعه بومگردی ایفا می‌کنند که تا کنون تعدادی از کارگاه‌های سنتی احیا و به بهره برداری رسیدند که می‌توان به کارت بافی ابریشم کشی و چادر شب بافی سنتی اشاره کرد.

او همچنین از آفرینش صدها اثر درجه یک و هویتی توسط هنرمندان سنتی در حوزه‌های سفالگری، قلم زنی، معرق و عرضه نمایشگاهی و فروشگاهی آن‌ها را با کیفیت خوب خبر داد و گفت: در این ارتباط با تشکیل کارگروه اقتصاد هنرهای سنتی، مطالعه و بررسی ساز و کارهای ترویج کارآفرینی، توسعه و بهبود کسب و کارهای کوچک نیز در این زمینه آغاز شده است.

از موزه سبز تا جهانی شدن میراث طبیعی کشور

او همچنین به همکاری‌های صورت گرفته و ثبت جنگل‌های هیرکانی و کویر لوت توسط معاونت میراث فرهنگی در فهرست میراث جهانی اشاره کرد و گفت: زمینه تعریف و تبیین طرح‌های پژوهشی برای گردشگری پایدار در چنین محوطه‌هایی توسط متخصصان حوزه گردشگری و میراث طبیعی در سال پژوهشی گذشته فراهم شد.

او تاکید کرد: مذاکرات صورت گرفته متخصصان بنا و بافت‌های تاریخی ـ فرهنگی با معاونت‌ متناظر در وزارتخانه منجر به پیشنهاد طرح‌های پژوهشی با اولویت معاونت میراث فرهنگی شد که طرح تهیه دستورالعمل تعیین حریم بناهای تاریخی از آن جمله است.

وی شناخت مناظر فرهنگی و تجارب ساکنین پهنه ایران که از مصادیق آن الگوهای منظری کشاورزی است را دارای اهمیت زیادی در توسعه پایدار و حفظ منابع زیستی کشور دانست و از شناسایی و مستندنگاری هشت الگوی میراث کشاورزی خبر داد که شدند که مقدمات همکاری با موسسه جیاس برای ثبت آنها در فهرست میراث جهانی نیز فراهم شده است.

وی افزود: در سال‌های گذشته شاهد حوادث طبیعی و انسان‌ساخت در ایران و جهان بودیم که ضرورت هر چه بیشتر مدیریت مواجهه با حوادث تهدید کننده بناهای تاریخی در کشور را نشان می‌دهد.

سرپرست پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی، حفاظت و نگهداری از مجموعه‌های موزه‌ای و مواد آرشیوی که بخش میراث فرهنگی کشور را به خود اختصاص داده را نیازمند راهبردها و خط مشی‌های لازم بر اساس مطالعات علمی و با رویکرد حفاظت پیشگیرانه دانست و ادامه داد: در این ارتباط اجرای طرح موزه سبز برای ارزیابی شرایط محیط نگهداری از آثار در دستور کار پژوهشگاه قرار گرفته است که به بررسی متغیرهای مختلف همچون دما و رطوبت، آلاینده‌ها، نور و آفات در موزه‌ها می‌پردازد.

او اظهار کرد: با توجه به تنوع و پراکندگی موزه‌ها و بر اساس شرایط اقلیمی حاکم بر کشور تعدادی از موزه‌ها برای این مطالعات در استان‌های مختلف مورد هدف قرار گرفتند و تاکنون انجام آزمایشات سنجش و پایش در ۹ موزه در شهر تهران و هفت موزه در پنج شهرستان دیگر صورت گرفته است.

اجرایی کردن طرح پژوهشی روی آثار محوطه‌های تاریخی

هادیان یکی از چالش‌های حفاظت و مرمت را آثار مجسمه‌های حجیم شهری و روباز مانند مجسمه «نادر» بیان کرد و گفت: در دو سال گذشته در قالب طرح پژوهشی با همکاری متخصصان مختلف در دانشگاه‌ها، اداره کل استان خراسان رضوی و اداره کل موزه‌ها در وزارتخانه میراث فرهنگی، مطالعات لازم انجام و وارد فاز سوم آن که اجرای اقدامات حفاظت و مرمتی است، شدیم.

وی اضافه کرد: طرح ارزیابی مواد و روش‌های مختلف در کاهش اثرات منفی گلسنگ‌ها روی سنگ‌های تخت‌جمشید در راستای یافتن راه حل کنترل و مدیریت رشد این عوامل بیولوژیک روی آثار تعریف و به اجرا درآمده‌اند. در سال جاری با اعزام کارشناسان مرمت آثار به خارج از کشور برای رفع کمبودهای دانش فنی و تخصصی مرمت چرم کمک به تقویت بنیه کارگاه‌های مرمت این آثار در پژوهشگاه و پاسخ به نیازهای مرمتی کشور و حتی کشورهای منطقه کرده است.

انتشاراتی که پژوهشگاه میراث از خود به جا گذاشت

او با بیان این که راه‌اندازی تعدادی آزمایشگاه برای تجهیز و بهبود امکانات سخت افزاری و فناورانه در پژوهشگاه، از دیگر فعالیت‌های انجام شده در طول یک سال گذشته بوده است، افزود: کلیه فعالیت‌های آزمایشگاهی و کارگاهی انجام شده در سال گذشته پژوهشی منجر به صعود ۱۱ پله‌ای پژوهشگاه در میان شبکه آزمایشگاه‌های فناوری راهبردی شد، همچنین نتیجه‌ی اجرای طرح‌های پژوهشی در این سال تبدیل به ۲۶۳ مقاله و ۷۵ عنوان کتاب در حوزه‌های تخصصی مختلف پژوهشگاه شد. از سوی دیگر چاپ انتشار ۱۸ جلد مجله و همچنین انتشار نخستین مجله انگلیسی زبان پژوهشگاه با عنوانIRAN HERITAGE   در بخش پژوهشی در دستور کار قرار گرفتند.

وی برگزاری ۶ عنوان کرسی ترویجی در راستای معرفی دستاوردهای پژوهشی پژوهشگران در یک سال گذشته را نیز جزو اولویت‌های اجرا شده در پژوهشگاه میراث فرهنگی دانست و افزود: این کار می‌تواند زمینه‌ساز برگزاری کرسی‌های نظریه پردازی در پژوهشگاه شود.

او خانه تاریخی «سرهنگ ایرج» به عنوان نخستین مرکز نوآوری در حوزه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری را میزبان استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیانی دانست که تلاش می‌کنند با ایده‌پردازی لازم نتایج پژوهشی پژوهشگاه را به شکل کاربردی در جامعه در آورده و باعث کارآفرینی و رونق کسب و کار در کشور شوند که هشت رویداد استارت آپی با محوریت گردشگری- ایده گرد در سال گذشته برگزار شدند.

اجرای طرح مشترک پژوهشی با بنیاد پژوهشی آلمان

هادیان همچنین از راه‌اندازی اولین سامانه هوشمند نمایشگاه‌های مجازی با همکاری با یک شرکت خصوصی خبر داد و افزود: علاوه بر تلاش برای چاپ و انتشار نخستین خبرنامه‌های تخصصی فناورانه در زمینه موزه‌ها و کاربرد فناوری‌های نوین در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری؛ در بخش ارتباطات و همکاری‌های بین‌المللی از طریق انعقاد قرارداد و به اجرا درآوردن طرح‌های پژوهشی با سایر کشورها، به حضور فعال‌تر و پر رنگ‌تر ایران در مجامع جهانی و انتقال تجارب و دانش روز به کشور می‌توان کمک کرد.

او از جمله این همکاری‌ها را طرح مشترک با بنیاد پژوهشی آلمان (DFG) دانست که در برنامه‌ای با عنوان «ارتفاعات ایران: انعطاف و پیوستگی در جوامع پیشامدرن»، مطالعات پژوهشی در حوزه باستان‌شناسی انجام می‌دهد و افزود: مقدمات این همکاری‌ها در سایر حوزه‌ها مانند مردم‌شناسی، گردشگری، زبان شناسی، و حفاظت و مرمت آثار و بناهای تاریخی نیز در دستور کار نشست تخصصی در بهمن ماه سال جاری با این بنیاد قرار گرفته است، که ۵۹ قرار دادها توسط پژوهشگاه و دیگر دستگاه‌ها در خارج از این مرکز پژوهشی امضا و در دستور کار هستند، مانند از جمله این قراردادها خدمات مشاوره به مراکزی همچون بانک تجارت، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران و دانشکده هنر.

سرپرست پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی با بیان این‌که در یک سال گذشته ارزیابی، برنامه‌ریزی و نظارت از طریق برگزاری جلسات متعدد و تهیه شیوه نامه ها و گزارش‌گیری منظم، تسریع و بهبود کیفیت فرایندها و عملکردهای پژوهشی در دستور کار قرار گرفته، اضافه کرد: با برگزاری ۲۱ جلسه شورای تخصصی از بین ۱۶۳ طرح موظفی پیشنهادی تعداد ۱۰۹ طرح برای اجرا به تصویب رسیده است. همچنین با استفاده از راهبردهای لازم مانند حمایت از رساله‌های دکتری و بهره‌گیری از نخبگانِ وظیفه تلاش شده تا به اجرای اولویت و نیازهای پژوهشی و پوشش کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف کمک شود.

هادیان از جمله طرح‌های نخبگان وظیفه که به پایان رسیده‌اند را طرح‌های مرتبط با زمین لرزه، ملات‌های مرمتی مورد نیاز در محوطه پاسارگاد و نقش آهن در ساخت تسلیحات نظامی در گذشته دانست و ادامه داد: کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشگاه از مراکز منحصربفرد به لحاظ موضوع و تنوع اسناد در حوزه میراث فرهنگی است که تلاش شده تا اطلاعات و منابع علمی از طریق پرتال تخصصی آن در اختیار محققین و پژوهشگران قرار گیرد، در این زمینه تعداد ۳۷۵۰ مقاله فارسی و انگلیسی در این پرتال در طول سال گذشته بارگذاری شده است. علاوه بر این ورود اطلاعات ۱۱۱۳ عنوان کتاب در این سامانه از دیگر فعالیت‌های انجام شده در این سال بوده است.

به گفته‌ی وی پشتیبانی و غنی سازی منابع علمی موجود در پایگاه‌ها و ادارت کل استان‌ها با ارسال سه هزار و ۱۷۲ منبع به ۲۲ مرکز، از دیگر فعالیت‌های حائز اهمیت در این سال محسوب می‌شوند.

از تهیه کداخلاق در پژوهشگاه میراث تا کمیته اخلاق

او از تشکیل کارگروه «پژوهشگران اخلاق حرفه‌ای» در پژوهشگاه میراث فرهنگی به عنوان یکی از موضوعات ضروری و بنیادین در هر مرکز پژوهشی خبر داد و گفت: به منظور نهادینه کردن این موضوع و حفظ حقوق معنوی همکاران در پژوهشگاه، با تشکیل کار گروه پژوهشگران اخلاق حرفه‌ای و برگزاری جلسات منظم برای تدوین کد اخلاق در میراث فرهنگی و گردشگری تلاش شد.

هادیان ادامه داد: همچنین با برگزاری جلسات متعدد در زمینه حقوق مالکیت فکری، در بخش حقوقی پژوهشگاه، تلاش می‌شود تا برای ایجاد دبیرخانه کمیته اخلاق (طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی و وزارت علوم و تحقیقات و فناوری) تسریع شود.