کاهش ریسک مبادله چک
بانک مرکزی برنامه جدیدی برای ساماندهی چک‌ها و جلوگیری از صدور چک‌های بلامحل دارد. در برنامه‌ای که مدیر کل ریالی و نشر بانک مرکزی از آن خبر داد، ظاهر چک‌ها یکپارچه خواهد شد و تنها فرق چک‌ها، لوگوی بانک آنها خواهد بود.
مسعود رحیمی اعلام کرد که در طرح جدید، گیرنده چک می‌تواند با ارسال شماره منحصر به فرد هر برگه، به سامانه استعلام‌های بانک مرکزی، مشخصات و سابقه چک برگشتی دارنده دسته‌چک را کنترل کند. ریسک مبادله چک با این کار به حداقل می‌رسد. رحیمی هدف بانک مرکزی از این طرح را افزایش امنیت چک و جلوگیری از صدور چک‌های بلامحل اعلام کرد. همچنین با یکپارچه‌سازی ظاهر چک‌ها امکان جعل چک نیز کاهش می‌یابد. این طرح در شورای پول و اعتبار به تصویب رسیده و قرار است تا نیمه ماه آینده در تمامی بانک‌های کشور عملیاتی شود.
قدمت چک برگشتی
رحیمی برای واکاوی معضل چک برگشتی به تعریف قانونی چک و فرآیند برگشت خوردن چک رجوع کرد. تعریفی که از چک در قانون وجود دارد، صرف نظر از مسائل حقوقی، نوشته‌ای است که به موجب آن، تمام یا بخشی از وجوهی که فرد نزد بانک دارد، می‌تواند برداشت شده یا به دیگری واگذار شود؛ بر این اساس همان‌طور که مشخص است، محور این تعریف بدهی است که فرد داشته و با صدور چک می‌خواهد آن را بپردازد.
اما اگر موجودی کافی برای نقد کردن آن وجود نداشته باشد، چک بلامحل محاسبه شده و برگشت می‌خورد؛ بنابراین دریافت‌کننده چک و ذی نفع آن، با مراجعه به بانک چک را برگشت می‌زند.
مدیرکل ریالی و نشر بانک مرکزی با بیان اینکه موضوع چک برگشتی قدمتی به اندازه عمر صدور چک و حضورش در مراودات تجاری دارد، تصریح کرد: «بر این اساس با وجود ضوابط بانک مرکزی و شبکه بانکی و نیز مراکز تقنینی و قانونگذاری، چک برگشتی ۴ تا ۵ دهه است که در اقتصاد ایران حضور دارد و به خصوص در 10 سال اخیر، تعداد آن بسیار رشد کرده است؛ به همین دلیل نظام بانکی و مراکز قانونگذاری، مجموعه اقداماتی را در حوزه‌های مقرراتی انجام داده که عمدتا نتوانسته جلوی صدور چک برگشتی را بگیرد و متاسفانه اقدامات آنها پایدار و موثر نبوده است.»
ریشه‌یابی معضلات چک
رحیمی ریشه مشکلات و معضلات چک را ناشی از 2 عامل دانست. مورد اول مربوط به ضعف‌هایی می‌شود که در فرآیند اعتبارسنجی وجود دارد و مورد دوم، مربوط به کاستی‌های ظاهر چک می‌شود که زمینه جعل آن را می‌چیند. رحیمی نخستین و مهم‌ترین معضل را ناکافی بودن اعتبارسنجی متقاضی دسته‌چک اعلام کرد.
به نوعی مدیرکل ریالی و نشر بانک‌مرکزی تعداد استعلام‌ها را کافی نمی‌داند و معتقد است که برای خرج هر برگه چک باید استعلام مجزایی دریافت شود. رحیمی در این‌باره گفت: «به‌رغم وضع مقررات و ابلاغ و الزام بانک‌ها نسبت به اخذ استعلام، متاسفانه وضعیت کارکردی دسته‌چک اگرچه از فرم چک برگشتی فاصله گرفته ولی به دلیل اینکه فرآیند صدور دسته‌چک در بانک، یک فرآیند مجزا است که ارتباطی به اینکه بانک نتواند چک صادر کند، نداشته، این مهم‌ترین معضل در راستای صدور دسته‌چک به‌شمار می‌آید.»
او ادامه داد: «حتی اگر استعلام هم برای صدور دسته‌چک از سوی بانک‌ها صورت گیرد و تمامی مقررات هم به درستی رعایت شود؛ این استعلام ناکافی است؛ چراکه تنها در زمان صدور دسته‌چک انجام می‌شود و بابت هر برگ که فرد دارنده، تکمیل کرده و آن را خرج می‌کند؛ استعلامی گرفته نمی‌شود.»
رحیمی در مورد عامل دوم معضل چک توضیح داد: « چک منشوری دارد که شامل مولفه امنیتی است؛ اما متاسفانه این مولفه مناسب نیست و امکان جعل آن وجود دارد؛ ضمن اینکه ابعاد چک، رنگ و لعاب آن با هم متفاوت است که خود این تنوع در چک‌های موجود در نظام بانکی، زمینه‌ساز جعل شده و کسی که آن را پذیرش می‌کند، به مشکل برخواهد خورد.»
قابلیت‌های طرح جدید
آنطور که از صحبت‌های مدیرکل ریالی و نشر بانک مرکزی بر می‌آید، در طرح جدید ظاهر چک‌ها یکپارچه خواهد شد و مشخصات ظاهری، ابعاد، محتوا و موارد نوشتاری یکسان می‌شود. وجه‌تمایز تمامی چک‌های موجود در شبکه بانکی، تنها لوگوی بانک‌ها خواهد بود. از نظر رحیمی این رویه موجب می‌شود ضریب ارتباط نیروی انسانی کمتر شود.
همچنین ضرایب امنیتی برگه‌های چک نیز بهبود می‌یابد و با استانداردهای روز دنیا انطباق بیشتری پیدا می‌کند. به گفته این مقام مسوول در بانک مرکزی، فیچرهایی که قبلا فقط روی اسکناس و ایران‌چک موجود بود، در مورد چک‌های بانکی و دسته‌چک نیز رعایت می‌شود.
رحیمی در مورد دیگر مزایای طرح جدید گفت: «نکته مهم، بررسی صلاحیت و اهلیت متقاضی دسته چک به‌صورت کامل و جامع است؛ به‌خصوص اینکه بررسی صلاحیت به‌صورت متناوب و متمرکز انجام شده و سابقه عملکردی افراد نیز موردتوجه قرار می‌گیرد. در این میان فرآیند صدور دسته‌چک به نحوی است که بر خلاف گذشته که امکان شخصی‌سازی و صدور دسته‌چک از سوی بانک‌ها به‌صورت مجزا وجود داشت، اکنون در شرایطی چک صادر می‌شود که صلاحیت فرد احرازشده و هر چک بارکد منحصربه‌فرد خود را خواهد داشت که در هر لحظه از زمان صدور تا وصول، قابلیت پیگیری دارد.»
بنابر توضیحات رحیمی، گیرنده چک نیز قبل از پذیرش می‌تواند با ارسال شماره منحصربه‌فرد(شماره شناسه استعلام) به سامانه استعلام‌های بانک مرکزی که روی هر برگ چک درج شده، مشخصات فرد دارنده دسته‌چک را مشاهده کند.
به این معنا که با ارسال این شماره از طریق ارسال پیامک، تماس تلفنی گویا یا پرتال بانک‌مرکزی می‌توان مشخصات دارنده دسته‌چک را دید و شائبه چک سرقتی، مفقودی یا دارای امضای جعلی را از بین برد.
همچنین پذیرنده چک می‌تواند پیش از پذیرش نهایی، با ارسال این شماره، سابقه مختصری از عملکرد فرد درخصوص چک‌برگشتی را مشاهده کند. عملا با این کار، فروشنده کالا و خدمت، از مشخصات فرد مطلع شده و مدارک احراز هویت فرد را مشاهده می‌کند و با این کار ریسک مبادله کاهش خواهد یافت. طبق خبری که رحیمی داده، در حال‌حاضر 6 بانک کشور به سامانه صیاد که مرتبط با صدور چک است، پیوسته‌اند و بر اساس کارگروهی که در بانک‌مرکزی شکل گرفته و ابلاغیه صادره، مقرر است تا پانزدهم شهریورماه امسال، این طرح در تمامی بانک‌های کشور عملیاتی شود.
