یافته‌های محققان دانشگاهی درباره بازنمایی «ایدز» در سینما و تلویزیون
نتایج تحقیقات اخیر پژوهشگران دانشگاه تهران در زمینه بررسی برنامه‌های پخش شده از سوی صداو سیما و سینما با موضوع «ایدز» نشان می‌دهد که این برنامه‌ها قبل از آنکه موجب شناساندن بیشتر این بیماری به جامعه و روش‌های درمانی آن باشد، با انگ زدن به بیماران موجب مطرود شدن آنها از اجتماع شده است.
عاطفه آقایی، محقق این طرح با اشاره به افزایش چشمگیر زنان مبتلا به ویروس HIV و کاهش سن ابتلا به این ویروس در کشور گفت: علاوه بر آن به دلیل تغییر راه انتقال از تزریق به سمت روابط جنسی و شیوع بیماری‌های مقاربتی، افزایش روابط جنسی پیش از ازدواج در ایران، جوانی جمعیت و گسترش روابط جنسی پرخطر در این سنین موجب افزایش موج سوم ابتلا به ایدز (ازطریق روابط جنسی) شده است؛ به طوری که طبق گفته دکتر مینو محرز رییس مرکز تحقیقات ایدز، 99 درصد بیماران جدیدی که در تهران به این مرکز مراجعه کرده‌اند از طریق روابط جنسی به ویروس ایدز مبتلا شده‌اند.
وی با بیان اینکه این بیماری زندگی بیماران مبتلا به ایدز را دستخوش تحول کرده است، یادآور شد: این امر موجب شده تا بیماران مبتلا از اجتماع طرد شوند؛ به گونه‌ای که مثلا این بیماری در جامعه آمریکایی بیشتر به عنوان «سرطان همجنسگرایان» نامگذاری شده است.
آقایی به رویکرد رسانه‌ها نسبت به این بیماری اشاره کرد و ادامه داد: رسانه‌ها با تکیه بر قدرت ارتباطی‌شان معنای خاصی از این بیماری را برجسته می‌کنند. این قدرت ارتباطی می‌تواند موجب ارتقای سلامت بیماران مبتلا به ایدز از طریق «انگ‌زدایی» از این بیماری و کمک به پذیرش این بیماران در جامعه شود یا اینکه بر عکس عمل کند و با زدن برچسب و داغ ننگ به این بیماران به سلامت روانی و اجتماعی این بیماران آسیب بزند.
محقق طرح با بیان اینکه نمایش بیماری ایدز در رسانه‌های ایران در نوع رابطه شکل گرفته بین این بیماران و جامعه نقش دارد، خاطر نشان کرد: این موضوع با گفتمان‌ها و برساخت‌های مفهومی از این بیماری در رسانه‌های ایران مرتبط است به گونه‌ای که اگر برساخت گفتمانی از این بیماری منفی باشد مثلا بیمار ایدز را یک گناهکار نشان دهد، این تصویر بر سلامت این بیماران، نحوه برخورد اجتماعی با آنان و فرایندهای درمان بیماران تاثیر منفی دارد.
وی رسانه‌ها را عامل تغییر در الگوهای ارتباطی مخاطبان توصیف کرد و یادآور شد: چراکه مخاطبان در واقع در یک فضای آموزشی قرار می‌گیرند و نحوه اندیشه و برخورد آنها با موضوع بیماری ایدز تغییر می‌کند، به همین دلیل رسانه‌ها می‌توانند موجب تغییراتی در فضای ارتباطی جامعه شده و عاملی برای تغییر در جهت بهبود سلامت جسمی و اجتماعی این بیماران باشند.
آقایی با تاکید بر اینکه رسانه‌ها می‌توانند موجب انگ زدایی از این بیماران شوند، اضافه کرد: بر این اساس مطالعاتی را با عنوان «بازنمایی بیماران مبتلا به ایدز در سینما و تلویزیون ایران» در دانشگاه تهران اجرایی کردیم که در آن نحوه بازنمایی بیماری ایدز در رسانه‌ها مورد بررسی قرار گرفت.
این محقق ادامه داد: این مطالعات نشان داد که در مقایسه با سینمای جهان تنها تعداد اندکی از فیلم‌های سینمای ایران به موضوع بیماری ایدز پرداخته است که این امر نشان می‌دهد سیاست کلی نسبت به این بیماری سکوت و طرد است، از این رو به باور ما در چنین وضعیتی «سینما» در ایران نمی‌تواند نقش چندانی در بهبود وضعیت اجتماعی و ارتقای سلامت این بیماران داشته باشد.
وی با اشاره به بررسی کیفی و محتوایی برنامه‌های صدا و سیما در این مطالعات، توضیح داد: در ابتدای ورود بیماری ایدز به ایران این بیماری به عنوان یک بیماری غربی که متعلق به همجنسگرایان غربی است، در این برنامه‌ها معرفی شد؛ از این رو این بیماران به عنوان افراد «غرب‌زده» بازنمایی می‌شدند.
به گفته وی به این معنا که کسانی در ایران به این بیماری مبتلا می‌شدند که یا به غرب رفته بودند یا این بیماری را از آنجا با خود سوغات می‌آوردند، ضمن آنکه در یک گفتمان حاشیه‌ای نیز بیماران بودند که با خون آلوده غربی به این بیماری مبتلا می‌شدند، اما مساله اصلی این بود که این بیماری با غرب پیوند داشت.
وی یادآور شد: با گذشت زمان و بالا رفتن آمار بیماران مبتلا به ایدز در ایران، دیگر این بیماری با مرکزیت غرب‌زده معرفی نشد و این بیماران به عنوان افراد گناهکاری معرفی شدند که مرتکب به گناه شده بودند و اگر خودشان قوانین مدنی یا شرعی را رعایت می‌کردند، به این بیماری مبتلا نمی‌شدند.
آقایی با بیان اینکه در این گفتمان این بیماران عامل شیطان معرفی می‌شوند که حتی قصد دارند دیگران را نیز آلوده کنند، اظهار کرد: این گناهکارانی که باید از جامعه حذف شوند، ولی به تدریج و به خصوص با فعالیت‌های گروه‌های مدنی و متخصصین آگاه این گفتمان به چالش کشیده می‌شود و حتی در سینمای ایران با فیلم‌هایی روبرو هستیم که این چالش را به نمایش می‌گذارند.
وی ادامه داد: این بار هر چند گفتمان گناهکار بودن این بیماران غالب است؛ اما این گفتمان قربانی بودن این بیماران است که با نشانه‌هایی به خصوص در سینما مخاطب را با خود همراه می‌کند. البته آنچه در این اواخر شاهدش هستیم، نشانه‌هایی از ظهور گفتمان‌هایی هستیم که این بیماران را افراد «خاکستری» و نه شیطانی سیاه در برابر فرشته‌ای سپید بازنمایی می‌کند. حتی در این اواخر فیلم‌هایی به چشم می‌خورد که این بیماران را با دال مرکزی ساختارشکنان جامعه و حتی گاه مصلحان اجتماعی شکست‌خورده نشان می‌دهند.
این محقق در عین حال با تاکید بر ضرورت پرداختن به وضعیت اجتماعی این بیماران در رسانه‌ها، خاطرنشان کرد: بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق، برساخت بیماری ایدز یا «اختراع ایدز» می‌تواند موجب شود که بیماران از حقوق درمانی، اجتماعی و اقتصادی خود محروم شوند. برای مثال می‌توان به شرایط سخت اقتصادی و ضعف مالی حاکم بر زندگی این بیماران اشاره کرد.
به گفته وی برخی از بیماران از طرف خانواده و نزدیکان خود طرد شده و حمایت‌های عاطفی و اقتصادی آنها را از دست داده‌اند و بسیاری از این بیماران نگران تامین اقتصادی، از دست دادن شغل، ترس از افشای بیماری و از دست دادن دوستان و اطرافیان خود هستند. تمامی این موارد نشان می‌دهد مطالعه بیماری ایدز در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، رسانه‌ای و اقتصادی همچنان در اولویت‌های مطالعاتی اقشار دانشگاهی ایران قرار دارد.
آقایی همچنین یادآور شد: این تحقیق همچنین نشان می‌دهد بازنمایی بیماران ایدز در سینما و تلویزیون بیش از آنکه به انگ‌زدایی از این بیماران کمک کند، گفتمان انگ‌زنی را تقویت کرده است.
