تلاش های برجامی اروپا برای حفظ اعتبار بر باد رفته

ساعت شنی صبوری ایران در برابر بدعهدی شرکای برجام در قبال نقض صریح و فاحش توافق هسته‌ای یک هفته پیش در چنین روزی، پایان یافت و حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران در سالروز خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای به صورت رسمی بخشی از تعهدات برجامی خود را که - به تایید آژانس - در طول سه سال گذشته به صورت دقیق و کامل انجام داده، کاهش می ‌دهد.

با اعلام این موضوع از سوی رئیس جمهوری و تشریح جزئیات حقوقی و فنی اقدام ایران به سفیران بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین و همچنین فدریکا موگرینی، هماهنگ کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا، مهلت دو ماهه ‌ای به کشورهای باقی‌ مانده در برجام داده شد تا هر زمان به تعهدات خود عمل کنند و اقدامات جدیدی از سوی طرف مقابل صورت گیرد، ایران به شرایط قبل بازگردد و در غیر این صورت، مرحله دوم کاهش تعهدات برجامی ایران به حالت اجرا درمی‌ آید.

اقدام ایران حاکی از این مسئله بود که ایران تا چه اندازه در موضوع برجام خویشتنداری کرده اما فرصت ‌ها از دست رفته است و طرف مقابل نخواسته و یا نتوانسته به تعهداتش در برجام عمل کند و در این شرایط ایران راهی به جز کاهش تعهداتش ندارد و اگر قرار باشد بهره ای از توافق هسته ‌ای به خصوص ابعاد اقتصادی آن همانند فروش نفت و دسترسی به پولش نبرد، دلیلی برای ماندن در برجام هم وجود ندارد.

** از رد اولتیماتیوم تا جنب و جوش برای حفظ برجام

اروپایی ‌ها در نخستین واکنش به اقدام ایران در کاهش تعهدات برجامی خود، ضمن ابراز تاسف از برخوردی که آمریکا با برجام داشته و اعاده تحریم‌ های هسته‌ای اعلام کرد که اولتیماتیوم اعلام شده از سوی ایران را نمی ‌پذیرند. این موضع‌ گیری اروپا البته تاثیری در تصمیم ایران نداشت؛ مقامات ایرانی چه قبل و چه بعد از این اعلام اروپا، بارها تاکید کردند که تصمیم خود را گرفته اند و رد اولتیماتیوم اروپا نمی تواند تاثیری در تصمیم ایران بگذارد و اگر در 60 روز آینده تسهیلات جدیدی در حوزه نفتی و بانکی ایجاد نشود، گام دوم کاهش تعهدات برجامی خود را کلید خواهد زد.

قاطعیت تهران درخصوص تصمیم خود، موجب شد تا شرکای اروپایی برجام به صرافت افتاده تا در نشستی مشترک در برابر تحولات روزهای اخیر فکری کرده واز این طریق به دنبال ترمیم اعتبار از دست رفته شان باشند. در این چارچوب، نه تنها وزرای امور خارجه تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) بلکه تمامی وزیران خارجه اروپایی از تلاش شان برای حفظ برجام و تامین منافع ایران از منافع آن در قالب راه اندازی سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا (اینستکس) سخن گفتند.

هماهنگ کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم در کنفرانس خبری ضمن تاکید بر پایبندی اروپا به اجرای کامل برجام ابراز امیدواری کرد که نخستین تراکنش اینستکس ظرف چند هفته آینده انجام شود.

وی با تاکید بر این که اتحادیه اروپا و تمام کشورهای اروپا به‌طور کامل مصمم هستند که برجام به‌طور کامل اجرا شود،تصریح کرد: از طرف اروپا اعلام می‌کنم که ما مصمم هستیم تا زمانی که ایران به تعهداتش پایبند است، به تعهدات خود در این توافق عمل کنیم.

**سفری برای انجام نمایش

مایک پمپئو وزیر خارجه ترامپ، همانند رئیس خود هیچ ابایی از نمایش دادن و بلوف زدن ندارد، کما اینکه رئیس جمهور این کشور هم سال ها خود در تلویزیون به شومنی می پرداخته و در نمایش دادن و بلوف زدن نظیری ندارد و شاید این خصیصه را به وزرای خود هم انتقال داده است. پمپئو در روزهای گذشته تورهای دیپلماتیک اعلام شده و اعلام نشده مختلفی به کشورهای عراق، بریتانیا و روسیه برگزار کرد تا دور جدیدی از فضاسازی علیه ایران را سازماندهی کند. در همین راستا در حالی که وزرای امور خارجه کشورهای اروپایی در بروکسل آماده حضور در نشست مشترک در خصوص برجام بودند، به ناگاه خبر رسید که وزیر امور خارجه آمریکا در میانه سفر به سوچی روسیه، ساعتی به بروکسل می آید و با همتایان خود درباره ایران گفت وگو می کند. برخی تصور می‌کردند پمپئو با پیام یا طرحی جدید برای پرونده ایران به دیدار متحدان سنتی آمریکا در اروپا رفته است. با این وجود، اندکی از آغاز دیدارهای رسمی در بروکسل نگذشته بود که افراد حاضر در نشست مطلع شدند که وزیر امور خارجه آمریکا برنامه ای در دست ندارد و تنها برای نمایش دادن و انجام تبلیغات روانی به بروکسل سفر کرده است.

وی در این سفر هیچ دیدار سه ‌جانبه ای با وزیران خارجه تروییکای اروپایی نداشت و تنها به دیدارهای دوجانبه اکتفا کرد؛ دیدارهایی که بنا به گزارش سی ان ان، اصلی ‌ترین دلیلش جمع‌ آوری اطلاعات پیرامون ایران و باخبر شدن از آخرین تحولات بوده است.

به گفته خبرنگار واشنگتن پست، فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با بی میلی از پمپئو استقبال کرد. گاردین درخصوص دیدار پمپئو با موگرینی اعلام کرد مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در دیدار با وزیر خارجه آمریکا به او هشدار داد که اکنون ما لحظات حساس و سختی را پشت سر می گذرانیم و باید حداکثر خویشتنداری را برای جلوگیری از هرگونه افزایش تنش های نظامی به کار ببندیم. در واقع، موگرینی صریحا سیاست خویشتنداری حداکثری را نقطه مقابل سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ عنوان کرد. وی در نشست مطبوعاتی جلسه بروکسل، هیچ تلاشی برای پنهان کردن اختلافاتش با امریکا انجام نداد و اعلام کرد، ناظران آژانس بین المللی انرژی اتمی تنها افراد واجد صلاحیتی هستند که در صورت عدم پایبندی ایران به معاهده هسته ای یا نقض آن می توانند اظهار نظر کنند.

چرا برجام برای اروپا مهم است؟

اگر برجام از بین برود، اروپایی ‌ها چیزهای زیادی برای از دست دادن خواهند داشت. برجام، تنها دستاورد سیاست خارجی واحد اروپا از زمان تشکیل اتحادیه اروپا تا به امروز است که به امنیت آنها نیز درهم تنیده شده است. حفظ برجام مانع از تشدید رقابت های تسلیحاتی و اتمی در منطقه پر از آشوب و بحران زده خاورمیانه می شود. این امر هم می تواند خیال اروپایی ها را از عدم شکل گیری بحران جدید در مرزهایشان آسوده کند و هم باعث جلوگیری از هجوم مهاجران و پناهندگان بی شمار به اتحادیه اروپا شود، که این خود به تنهایی معضل مهمی برای رفاه و امنیت ساکنان این اتحادیه به شمار می رود.

از سوی دیگر، سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا 12 سال با تهران مذاکره کردند تا در نهایت، توافق هسته ای به دست آمد و هماهنگ کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز مسئولیت هماهنگی میان اعضا را پذیرفت تا بتواند قوام بخش این توافق باشد. امروز اگر برجام سقوط کند، اتحادیه اروپا اعتبار خود به عنوان یک مذاکره ‌کننده و واسطه را از دست خواهد داد.

برجام یک توافق چندجانبه و مبتنی بر مذاکره و دیپلماسی است و اتحادیه اروپا نیز با در مرکز کار قرار دادن سازمان ملل متحد از چندجانبه‌گرایی و رفتار قانونمند در سطح بین ‌المللی حمایت می‌کند و این در حالی است که آمریکا به شکل یکجانبه از توافق هسته‌ای خارج شد و قطعنامه 2231 را زیر پا گذاشته است.

از بین رفتن برجام می تواند نقطه پایانی بر رویای اتحادیه اروپا در حمایت از چندجانبه گرایی و آغازی بر زیرپا گذاشتن قطعنامه های شورای امنیت و بی توجهی به قواعد و هنجارهای بین المللی باشد؛ مسئله ای که اروپایی از آن هراس دارند و می دانند تبدیل شدن این مسئله از یک استثنا به یک روند می تواند تبعات امنیتی، اقتصادی و سیاسی فراوانی برای آنها به همراه داشته باشد.

از سوی دیگر، آمریکا با خروج از توافق هسته ای و اعمال مجدد تحریم ها، شرکت ها و موسسات اروپایی را از همکاری با ایران منع کرده است؛ همکاری هایی که به معنای نادیده گرفتن میلیون ها یورو سود از بازار هشتاد میلیونی ایران در وهله اول، و بازار چهارصد میلیونی کشورهای اطراف ایران در وهله دوم باشد. ایران به عنوان امن ترین کشور منطقه، از منابع معدنی سرشاری برخودار است. علاوه براین کمتر کشوری در منطقه ظرفیت های انسانی ایران را دارد، این ظرفیت ها می توانست کمک زیادی به استقلال اقتصادی اروپا کند. با این وجود، حجم بالای تبادلات تجاری میان اروپا و آمریکا و روابط تنگاتنگ فراآتلانیتکی میان دو قاره درعرصه سیاسی، نظامی، امنیتی، بانکی و مالی موجب شده است تا آنها نتوانند به راحتی در مقابل قلدرمآبی ها و یکجانبه گرایی آمریکا بایستند.

شاید بتوان عدم استقبال اروپایی ها از پمپئو در نشست اخیر بروکسل را پاسخی به رفتارهای قلدرمابانه آمریکای ترامپ با اروپایی ها دانست. ترامپ در یکی دو سال اخیر هیچ ارزشی برای خواسته های اروپا قائل نبوده و حتی برای فروپاشی نهاد اتحادیه اروپایی که دستاورد چندین دهه دیپلماسی در قاره سبز است، از هیچ اقدامی فروگذار نکرده است.هرچند ایران در یک سال اخیر با خویشتنداری تلاش کرد به دیپلماسی فرصت بدهد و دستاورد چندین سال گفت و گو و مذاکره را حفظ کند با این حال ضربات آخر آمریکا به برجام و اعاده تحریم های هسته ای عملا ایران را در مسیری قرار داد که دست به کاهش تعهدات هسته ای خود طبق برجام بزند. اکنون هم جامعه بین الملل باید به تعهدات خود برای حفظ توافق هسته ای به عنوان یکی از ستونهای امنیت بین الملل درجزیره پرآشوب خاورمیانه عمل کند.حال باید دید آیا کاهش تعهدات هسته ای از سوی ایران باعث خواهد شد اروپا را برای اجرای تعهداتش و مقابله با رویکردهای خصمانه آمریکا جدیت بیشتری به خرج دهد یا سطح برخورد اروپا در حد همان بی اعتنایی به وزیر خارجه ترامپ باقی خواهد ماند.